Τάσος Αναστασιάδης και Παντελής Αυθίνος
Τα γεγονότα που εκτυλίσσονται εδώ και είκοσι μήνες στην Ουκρανία έχουν οδηγήσει σε μία κρίση, από τις σοβαρότερες που έχουν εκδηλωθεί σε ευρωπαϊκό έδαφος από την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. Για την αριστερά αποτέλεσε εξ αρχής ένα πεδίο αντιπαράθεσης διαφορετικών προσεγγίσεων. Ο λόγος γι’ αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με το γεγονός, ότι στην ουκρανική κρίση συμπυκνώνονται μια σειρά από σημαντικές συγκρούσεις και αντιθέσεις (σύγκρουση ιμπεριαλισμών, σύγκρουση τμημάτων της άρχουσας τάξης και του πολιτικού συστήματος, αντικυβερνητικές διαδηλώσεις, σύγκρουση με τον φασισμό, εθνικό-αποσχιστικό κίνημα), αλλά κυρίως με το γεγονός, ότι το σύνολο των αντιθέσεων σχετίζεται με δύο εχθρικά μεταξύ τους κινήματα (Μαϊντάν, αντι-Μαϊντάν), τα οποία δίχασαν και εξακολουθούν να διχάζουν πολιτικά και γεωγραφικά τη χώρα και στα οποία η αριστερά δεν κατάφερε να έχει ουσιαστική παρέμβαση και να καθορίσει το πολιτικό τους περιεχόμενο και τους στόχους τους.
Διάσπαση της άρχουσας τάξης, κράτος και ιμπεριαλισμός
Η ουκρανική άρχουσα τάξη εμφανίστηκε από την αρχή της ανεξαρτησίας της Ουκρανίας, διασπασμένη, με τμήματά της να συγκρούονται μεταξύ τους, γύρω από την ιδιωτικοποίηση της μέχρι το 1991 κρατικής οικονομίας, την οικονομική και πολιτική κυριαρχία κάποιων τμημάτων του κεφαλαίου με τον ταυτόχρονο υποβιβασμό κάποιων άλλων, τον εκσυγχρονισμό κυρίως της βιομηχανίας και τους όρους σύνδεσης του ουκρανικού κεφαλαίου με το διεθνές κεφάλαιο1.
Αυτοί οι οποίοι κατάφεραν να αρπάξουν την μερίδα του λέοντος με τις αποκρατικοποιήσεις που ξεκίνησαν μετά το 1991 και στη συνέχεια να αρχίσουν να επεκτείνονται και σε άλλους τομείς της οικονομίας -οι «ολιγάρχες»- ήταν αυτοί οι οποίοι κυριάρχησαν και στην πολιτική σκηνή της Ουκρανίας. Το βασικό χαρακτηριστικό της πολιτικής τους κυριαρχίας ήταν η μεταφορά στο επίπεδο της κρατικής εξουσίας του μεταξύ τους σκληρού ανταγωνισμού2. Το κράτος λειτούργησε όλα αυτά τα χρόνια σαν ένα όπλο, το οποίο, όποια κλίκα των «ολιγαρχών» κατάφερνε να το βάλει στο χέρι, το χρησιμοποιούσε για να εξοντώσει τους αντιπάλους της. Τα πολιτικά κόμματα, άμεσα ταυτισμένα ή και δημιουργήματα των «ολιγαρχών», έπαιζαν περισσότερο το ρόλο του πολιορκητικού κριού του κρατικού μηχανισμού, παρά το ρόλο μηχανισμών του αστικού κράτους, δια των οποίων οργανώνεται η αστική εξουσία. Ήταν δηλαδή παράγοντες κρίσης και όχι σταθερότητας3.
Οι αντιθέσεις αυτές συνδέθηκαν και τροφοδοτήθηκαν με τις αντιθέσεις μεταξύ του ρώσικου ιμπεριαλισμού και του ευρωαμερικάνικου ιμπεριαλισμού. Η ισχυρή βάση της δύναμης των «ολιγαρχών» ήταν η βιομηχανία που ο συντριπτικός της όγκος βρίσκεται στην ανατολική Ουκρανία. Αυτή συνέχισε να λειτουργεί σαν τμήμα μιας ευρύτερης βιομηχανικής παραγωγής, αγοράς πρώτων υλών και διάθεσης των βιομηχανικών προϊόντων, γύρω από τη ρωσική βιομηχανία. Οι περισσότεροι και ποιο ισχυροί «ολιγάρχες» λοιπόν ευνοούσαν έναν προσανατολισμό οικονομικής και πολιτικής συνεργασίας με τη Ρωσία. Αυτός ο τομέας του κεφάλαιου συσπειρώθηκε γύρω από τον Γιανουκόβιτς και το Κόμμα των Περιφερειών, που χρηματοδοτούσε ο Ρινάτ Αχμέτωφ, ο μεγαλύτερος καπιταλιστής της Ουκρανίας και αφεντικό του Ντονέτσκ και του Λουχάνσκ. Ταυτόχρονα όμως, τα τμήματα της αστικής τάξης, τα οποία δεν είχαν οικονομικούς δεσμούς με τη Ρωσία και τα οποία αισθάνονταν έντονες και πιεστικές τις εξαρτήσεις της ουκρανικής οικονομίας από τη ρωσική (πχ. ενέργεια), προσανατολίζονταν περισσότερο προς την ΕΕ, όχι μόνο σαν μια ευκαιρία για αγορές διάθεσης προϊόντων, αλλά και σαν ένα τρόπο «εξορθολογισμού» του αστικού κράτους και δημιουργίας κανόνων «υγιούς» οικονομικού ανταγωνισμού (δηλαδή προστασίας από τους «ολιγάρχες» και ισότιμης συμμετοχής στην εκμετάλλευση της εργατικής τάξης)4. Αυτοί οι καπιταλιστές συσπειρώθηκαν γύρω από τις δυνάμεις που ήρθαν στην εξουσία μετά την ανατροπή του Γιανουκόβιτς από την λαϊκή εξέγερση του Μαϊντάν.
Οι ενδοαστικές αντιθέσεις, φορτισμένες με την ένταση των ιμπεριαλιστικών αντιπαραθέσεων, συναντιούνται όμως και οξύνονται και από τις γεωγραφικές και εθνικές αντιθέσεις της ουκρανικής κοινωνίας: Ο εθνικά ουκρανικός πληθυσμός αισθάνθηκε μετά το ’91 ότι απελευθερώθηκε από την εθνική καταπίεση που βίωνε στα πλαίσια της τσαρικής Ρωσίας και της σταλινικής ΕΣΣΔ. Οι στενές οικονομικοπολιτικές εξαρτήσεις από τη Ρωσία μετά το ’91 φαίνονταν να μπαίνουν εμπόδιο στην ολοκλήρωση της εθνικής χειραφέτησης και του εκδημοκρατισμού του ουκρανικού κράτους. Από την άλλη πλευρά, ο ρωσικός πληθυσμός, συγκεντρωμένος κυρίως στα ανατολικά της χώρας, ένιωθε μετά το ’91 ότι βρέθηκε σε ένα κράτος στο οποίο δεν αποτελούσε την πλειοψηφία, ενώ την προστασία των δικαιωμάτων του απέναντι στον ουκρανικό εθνικισμό μπορούσαν να την εγγυηθούν οι στενές πολιτικές σχέσεις με τη Ρωσία.
Η εθνική ποικιλομορφία του ουκρανικού κράτους είναι σημαντική: Ουκρανοί: 77.8% – Ρώσοι: 17,3% – Λευκορώσοι: 0,6% – Μολδαβοί: 0,5% – Τάταροι της Κριμαίας: 0,5% – Βούλγαροι: 0,4% – Ούγγροι: 0,3% – Ρουμάνοι: 0,3% – Πολωνοί: 0,3% – Άλλοι: 1,7%.
Η εθνική ποικιλομορφία περιπλέκεται με τη γλωσσική: Ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού της Ουκρανίας έχει ως μητρική γλώσσα την ρώσικη αν και έχει ουκρανική εθνική συνείδηση. Για αυτόν τον λόγο το 67,5% του πληθυσμού έχει ως μητρική του γλώσσα τα ουκρανικά και το 29,6% τα ρωσικά.
Η κατανομή του πληθυσμού ανάλογα με τα θρησκευτικά δόγματα προσθέτει ένα ακόμα στοιχείο ποικιλομορφίας: Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας (Πατριαρχείο Κιέβου) 39,8% – Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας (Πατριαρχείο Μόσχας) 29,4% – Ελληνική Καθολική Εκκλησία Ουκρανίας («Ουνίτες») 14,1% – Ουκρανική Αυτοκέφαλη Ορθόδοξη Εκκλησία 2,8% – Ρωμαιοκαθολικοί 1,7%, – Προτεστάντες 2,4% – Μουσουλμάνοι 0,6% – Εβραίοι 0,2% – Άλλοι 2%5.
Αυτή η πληθυσμιακή ποικιλομορφία αξιοποιήθηκε από τα κόμματα των «ολιγαρχών» στον ανταγωνισμό τους για τον έλεγχο του κρατικού μηχανισμού, αναπαράγοντας έτσι και εντείνοντας το στοιχείο της εθνικής σύγκρουσης σε κάθε πολιτική κινητοποίηση. Η χρεοκοπία των συνδικάτων (συνδεδεμένα και αυτά με κλίκες της «ολιγαρχίας» και αποφεύγοντας κάθε κινηματική υπεράσπιση των εργατικών συμφερόντων), συνέβαλε στην ακόμα στενότερη διαπλοκή των εθνικών διαφοροποιήσεων με τις πολιτικές αντιπαραθέσεις.
Πάνω σ’ αυτό το έδαφος ανταγωνισμών και συγκρούσεων, κανένα τμήμα της άρχουσας τάξης δεν κατόρθωσε να διαμορφώσει μία στρατηγική κοινά αποδεκτή από ολόκληρη την αστική τάξη, που θα έπειθε ότι μπορεί να βγάλει τη χώρα από την παρατεταμένη οικονομική κρίση. Η κυβέρνηση Γιανουκόβιτς αποτελούσε την πολιτική αντανάκλαση αυτής της αδυναμίας και της αναποφασιστικότητας για την πορεία της ουκρανικής οικονομίας ανάμεσα στον ευρωατλαντικό και τον ρώσικο ιμπεριαλισμό. Η συμφωνία που πρότεινε η Ρωσία στην κυβέρνηση του Γιανουκόβιτς εξασφάλιζε επί της ουσίας τη διατήρηση της ουκρανικής βιομηχανίας ως δυτικό παράρτημα της ρωσικής βιομηχανίας, αλλά για τους καπιταλιστές της Ουκρανίας θα περιορίζονταν οι δυνατότητες μεγαλύτερων ανοιγμάτων στην ΕΕ. Οι συμφωνίες που πρότεινε η ΕΕ από την άλλη, άνοιγαν πρόσβαση στις ευρωπαϊκές αγορές, αλλά θα σήμαιναν συρρίκνωση της βιομηχανίας στα ανατολικά, προκειμένου να «εκσυγχρονιστεί» και να γίνει πιο «ανταγωνιστική». Στην τελική φάση η Ε.Ε., αρνήθηκε κάθε συμβιβασμό που θα επέτρεπε στην Ουκρανία να υπογράψει συμφωνία σύνδεσης μαζί της, διατηρώντας ταυτόχρονα ιδικές σχέσεις και με την Ρωσία. Η Ε.Ε. τα ήθελε όλα. Έτσι η κυβέρνηση Γιανουκόβιτς αποφάσισε τελικά να παραμείνει πιστή στον προσανατολισμό προς τον ρώσικο ιμπεριαλισμό και αυτό πυροδότησε τις εξελίξεις.
Η λαϊκή εξέγερση του Μαϊντάν
Φυσικά, το οικονομικό κέρδος από τη μια ή την άλλη συμφωνία δεν αποτέλεσε το βασικό κριτήριο για τον κόσμο που κατέβηκε να διαδηλώσει στις 21 Νοεμβρίου 2013 στο Μαϊντάν. Στο κίνημα αυτό, στο οποίο συμμετείχαν κατά πλειοψηφία (αλλά όχι μόνο) οι Ουκρανοί των δυτικών περιοχών, το αρχικό κίνητρο ήταν ο φόβος για τους κινδύνους που εγκυμονούνταν από την στενότερη εξάρτηση από τον ρώσικο ιμπεριαλισμό, ο φόβος της ενίσχυσης των αυταρχικών χαρακτηριστικών του κράτους των «ολιγαρχών», ενώ ταυτόχρονα υπήρχαν αυταπάτες ότι η σύνδεση με την ΕΕ θα διαμόρφωνε μία προοπτική εκδημοκρατισμού και ανόδου του βιοτικού επιπέδου, στα πρότυπα και στα επίπεδα των δυτικοευρωπαϊκών κοινωνιών6. Αυτά τα κίνητρα διαμορφώνονταν στο έδαφος μιας χρόνιας δυσαρέσκειας, που τροφοδοτούνταν από την παρατεταμένη λιτότητα, τη φτώχια, τους πενιχρούς μισθούς και την ανεργία που μαστίζουν τη συντριπτική πλειοψηφία των λαϊκών μαζών (και εδώ όμως με γεωγραφικές διαφοροποιήσεις: η κατάσταση αυτή είναι πολύ πιο οξυμένη στα δυτικά παρά στα ανατολικά), και όλα αυτά, μέσα σε ένα διεφθαρμένο και αντιδημοκρατικό πολιτικό πλαίσιο. Ειδικά μάλιστα η κυβέρνηση Γιανουκόβιτς είχε ξεπεράσει κάθε προηγούμενη σε διαφθορά, έχοντας μετατρέψει το σύνολο του κρατικού μηχανισμού σε οικονομικό φέουδο της οικογένειας και των πολιτικών φίλων του προέδρου7.
Η καταστολή με την οποία αντιμετώπισε η κυβέρνηση του Γιανουκόβιτς τις πρώτες κινητοποιήσεις, ώθησε πολύ περισσότερο κόσμο να κινητοποιηθεί, ζητώντας τώρα πια την ανατροπή της κυβέρνησης. Από το σημείο μάλιστα που η κυβέρνηση με την στήριξη του Κομμουνιστικού Κόμματος Ουκρανίας (αυτό που ο κόσμος αντιλαμβανόταν σαν αριστερά) ψήφισε νομοθεσία που καθιστούσε έγκλημα την συμμετοχή σε διαδηλώσεις8, το Μαϊντάν απέκτησε το χαρακτήρα της μαζικής λαϊκής εξέγερσης.
Για ένα μεγάλο τμήμα της αριστεράς το κίνημα του Μαϊντάν καταδικάζεται ως η «κοινωνική βάση» εκδήλωσης ενός φασιστικού πραξικοπήματος, παρ’ όλο που οι περισσότεροι αναγνωρίζουν ότι είχε ως αιτία εκδήλωσής ζητήματα που συνιστούν προβλήματα δημοκρατίας, τον αυταρχισμό και τη διαφθορά της κυβέρνησης Γιανουκόβιτς και την εναντίωση στον ρώσικο ιμπεριαλισμό. Αυτή φαίνεται να είναι και η αρχική θέση της ουκρανικής αριστερής οργάνωσης Μποροτμπά, που διευκρίνισε ότι η πλειοψηφία του κόσμου δεν ήταν φασίστες και ότι τα κίνητρά του ήταν δίκαια: «Στο τέλος του 2013, εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι βγήκαν στους δρόμους για να διαμαρτυρηθούν κατά του διεφθαρμένου καθεστώτος του Γιανουκόβιτς. Φυσικά, δεν ήταν όλοι οι διαδηλωτές του Maidan [πλατεία Ανεξαρτησίας, Κιέβου] ακροδεξιοί [όπως ισχυρίστηκαν ορισμένοι αντιδραστικοί προπαγανδιστές – όπως ο περίφημος ρώσος τηλεπαρουσιαστής Κυσύλιεφ]. Κάτω από τη σημαία του αγώνα ενάντια σε μια μισητή κυβέρνηση συγκεντρώθηκαν άνθρωποι διαφορετικών πεποιθήσεων.»9
Στην ταξική πάλη η αναγνώριση ότι τα κίνητρα ενός κινήματος είναι δίκαια έχει πολιτικές συνέπειες. Εάν ένα κίνημα έχει δίκαια κίνητρα, τότε αυτό αποτελεί υποχρεωτικά πεδίο παρέμβασης της αριστεράς. Η αριστερά δεν δημιουργεί τα κινήματα, αλλά τα κινήματα είναι το μόνο πεδίο στο οποίο μπορούν οι ταξικές πολιτικές να αποκτήσουν υλική υπόσταση, να συμβάλλουν στην νικηφόρα έκβαση των αγώνων, να αλλάξουν τις συνειδήσεις, να αυξήσουν την επιρροή της αριστεράς. Τα κινήματα και οι εξεγέρσεις ποτέ δεν μιλάνε με μια μόνο φωνή και πολλές φορές μπορεί να μην μιλάνε και καθόλου, δηλαδή να μην είναι σε θέση να διατυπώσουν αιτήματα, πολιτικό πρόγραμμα, σαφή στοχοθεσία κτλ. Αυτό γίνεται πάντοτε από εκείνα τα «συνειδητά» τμήματα (δηλαδή οργανωμένες δυνάμεις που ξέρουν τι θέλουν), τα οποία μέσα στις δεδομένες συνθήκες, καταφέρνουν να ηγεμονεύσουν επάνω σε ολόκληρο το κίνημα.
Τι σημαίνει όμως «να ηγεμονεύσουν»; Μπορεί να σημαίνει: να ηγεμονεύσουν κερδίζοντας επιρροή και πλειοψηφία μέσα στα μαζικά όργανα που δημιουργεί το κίνημα, ή να ηγεμονεύσουν απλώς και μόνο επειδή είναι η μόνη οργανωμένη φωνή μέσα σε μια άμορφη, άφωνη και άβουλη μάζα που δεν έχει ακόμα διαμορφώσει δικά της όργανα έκφρασης, ή να εκμεταλλευτούν το χαμηλό επίπεδο της μέσης συνείδησης του κινήματος για να μην επιτρέψουν να εκδηλωθούν άλλες φωνές (με τη βία, με αποκλεισμούς κτλ) – αυτή είναι και η περίπτωση του κινήματος του Μαϊντάν.
Την πολιτική εκπροσώπηση του κινήματος την είχαν τα κεντροδεξιά κοινοβουλευτικά νεοφιλελεύθερα κόμματα της αντιπολίτευσης «Μητέρα πατρίδα» του Αρσένι Γιατσενιούκ και UDAR του Βιτάλι Κλιτσκό. Οι φασίστες του Σβομπόντα και του Δεξιού Τομέα αποτέλεσαν επίσης μια συμπαγή και αριθμητικά σημαντική μειοψηφία (επηρεάζοντας πιθανόν περίπου το 26% των ανθρώπων που έπαιρναν μέρος στις συγκρούσεις με την αστυνομία10). Οι νεοναζί κατάφεραν να εκδιώξουν με τη βία ή να περιθωριοποιήσουν τις αριστερές και αναρχικές ομάδες που επιχείρησαν να παρέμβουν. Κατάφεραν να διεισδύσουν στις ομάδες αυτοάμυνας του κινήματος και να αποτελέσουν το ποιο μαχητικό τους τμήμα. Δεν επέτρεψαν να εκδηλωθούν στόχοι οι οποίοι θα μπορούσαν να βρουν ανταπόκριση και στις εργαζόμενες μάζες της ανατολικής Ουκρανίας11, ενώ η όλο και πιο έντονη κυριαρχία του ουκρανικού εθνικισμού, καθιστούσε όλο και ποιο δύσκολη αυτή την δυνατότητα12.
Θα μπορούσε να υπάρξει μια άλλη εξέλιξη; Εάν η αριστερά στην Ουκρανία ήταν πιο δυνατή (υπόθεση η οποία προϋποθέτει ότι το ΚΚΟυ θα ήταν ένα τυπικό αριστερό ρεφορμιστικό κόμμα της αντιπολίτευσης και όχι κόμμα της άρχουσας τάξης των ανατολικών περιφερειών) και εάν υπήρχε μια ορατή αντικαπιταλιστική αριστερά με ρίζες μέσα στους μαζικούς χώρους και στα συνδικάτα, τότε η κατεύθυνση που θα έπαιρνε το κίνημα θα μπορούσε να είναι διαφορετική. Όμως τέτοια αριστερά δεν υπήρχε καθώς στην Ουκρανία οι αριστερές οργανώσεις ήταν και είναι ιδιαιτέρα μικρές και περιθωριοποιημένες.
Ωστόσο, δεν μπορούμε να εξαρτάμε το δίκαιο μιας εξέγερσης, από το εάν είναι σε θέση η αριστερά να παρέμβει και να την καθορίσει γιατί τότε θα καταλήγαμε στην εξής παράλογη θέση: οι λαϊκές μάζες της Ουκρανίας δεν θα έπρεπε να εξεγερθούν ενάντια στην κοινωνική αδικία, μέχρις ότου να δυναμώσει μία αριστερά ικανή να διευθύνει εξεγέρσεις.
Σε κάθε περίπτωση πάντως, οι φασίστες δεν κατόρθωσαν να καθορίσουν τα αιτήματα του κινήματος που είχαν μέχρι τέλους δημοκρατικό περιεχόμενο. Είναι χαρακτηριστικό ότι το αίτημα για την υπογραφή της συνθήκης με την Ε.Ε. ήταν σύμφωνα με τις στατιστικές τέταρτο στις προτιμήσεις των διαδηλωτών. Πρώτο αίτημα ήταν η απελευθέρωση των συλληφθέντων και η κατάργηση των νόμων κατά των διαδηλώσεων, δεύτερο η παραίτηση της κυβέρνησης και τρίτο η παραίτηση του Γιανουκόβιτς και άμεσα νέες εκλογές με νέο δημοκρατικότερο σύνταγμα13. Επιπλέον, η προσφορά εθελοντικής εργασίας, η αυτοοργάνωση σε συλλογικές κουζίνες, αυτοσχέδια ιατρεία, φαρμακεία κλπ,14 αλλά και η συμμετοχή πολλών εκατοντάδων χιλιάδων στις διαδηλώσεις ήταν εντυπωσιακή15.
Η κλιμάκωση της σύγκρουσης το τριήμερο 18-20 Φεβρουαρίου 2014 και ιδιαιτέρα τα αιματηρά γεγονότα της 20ης Φεβρουαρίου κατά τα οποία η αστυνομία είχε πάρει διαταγές από τον αναπληρωτή υπουργό εσωτερικών Βιτάλι Ζαχαρτσένκο να πυροβολήσει, οδήγησαν τον Γιανουκόβιτς να έλθει σε συμφωνία με την αντιπολίτευση. Αυτή περιλάμβανε την παραμονή του Γιανουκόβιτς στην εξουσία μέχρι τον Δεκέμβριο του 2014 και την δημιουργία κυβέρνησης εθνικής ενότητας από κοινού μαζί με την κεντροδεξιά αντιπολίτευση και το φασιστικό Σβομπόντα16. Ωστόσο η συμφωνία δεν έγινε αποδεκτή από τον κόσμο που ήταν συγκεντρωμένος στο Μαϊντάν. Εύκολα μπορούμε να καταλάβουμε, ότι μία κυβέρνηση η οποία εξαπέλυσε μια καταστολή αυτής της κλίμακας, δεν μπορούσε να συνεχίσει να γίνεται αποδεκτή από αυτούς που συγκρούστηκαν μαζί της. Εκτός από την μικρή ναζιστική οργάνωση Δεξιός Τομέας και το μικρό ακροδεξιό (κάτι ανάμεσα σε Καμένο, Πολύδωρα και Ψωμιάδη) Ριζοσπαστικό Κόμμα, όλα τα βασικά πολιτικά κόμματα, από την κεντροδεξιά νεοφιλελεύθερη αντιπολίτευση μέχρι το φασιστικό Σβοπόντα, καλούσαν τον κόσμο να τερματίσει την κινητοποίηση17 Όμως οι διαδηλωτές αρνήθηκαν να εγκαταλείψουν τις πλατείες και τους δημόσιους χώρους. Αυτή η στάση του κόσμου έδωσε το τελικό κτύπημα στο ηθικό της αστυνομίας και του στρατού. Οι αστυνομικοί εγκαταλείψαν μαζικά τις θέσεις τους και ο αναπληρωτής επικεφαλής του Γενικού Επιτελείου Στρατού παραιτήθηκε διαφωνώντας με πιθανή στρατιωτική κινητοποίηση κατά των διαδηλώσεων18. Το καθεστώς κατέρρευσε και ο Γιανουκόβιτς δραπέτευσε στην Ρωσία.
Ωστόσο ο ουκρανικός λαός γρήγορα συνειδητοποίησε, ότι η νίκη του εναντίον της κυβέρνησης Γιανουκόβιτς, μετατράπηκε αμέσως σε μια σοβαρή ήττα. Ο αγώνας του απέδωσε καρπούς όχι για τον ίδιο, αλλά για μια άλλη μερίδα των «ολιγαρχών», δηλαδή για ένα άλλο τμήμα της τάξης που μισεί και θέλει να ξεφορτωθεί. Στην θέση του Γιανουκόβιτς ήλθε μία δεξιά νεοφιλελεύθρη κυβέρνηση, ολιγάρχες έγιναν διοικητές σημαντικών επαρχείων, δάνεια με ληστρικούς όρους δίνονται από Ε.Ε. και ΔΝΤ και φέρνουν μαζί τους βάρβαρα μέτρα λιτότητας, η κυβέρνηση προχωρά σε ευρεία συνεργασία με τους φασίστες ενσωματώνοντας τους στην αστυνομία και τον στρατό, ένας εμφύλιος πόλεμος έχει ξεσπάσει στην περιοχή του Ντονμπάς, στον οποίο το Κίεβο χρησιμοποιεί και ακροδεξιές παραστρατιωτικές ομάδες, ενώ ο ρώσικος ιμπεριαλισμός προχώρησε στην προσάρτηση της Κριμαίας.
Για τις εργαζόμενες μάζες τις Ουκρανίας η μετά-Μαϊντάν εποχή χαρακτηρίζεται από βάθεμα της φτώχειας και της εκμετάλλευσης και πιθανό θάνατο στην εμφύλια σύγκρουση στα ανατολικά. Και όμως η πτώση της εκλογικής επιρροής των φασιστών στις πρόσφατες εκλογές και η έξοδος τους από την κυβέρνηση (το Σβοπόντα έπεσε στο 4,71%, από 10,45% το 2012 και ο Δεξιός Τομέας πείρε μόλις 1,8%), το κίνημα άρνησης στράτευσης που αναπτύσσεται στην δυτική Ουκρανία, οι εργατικές κινητοποιήσεις στο Κριβόι Ρόγκ, στο Λβόβ, στο Κχμελνίτσκι, στο Κίεβο, στο Χάρκοβο, δείχνουν ότι το Μαϊντάν δεν πέρασε χωρίς να επηρεάσει την συνείδηση των λαϊκών μαζών19.
Το κίνημα του αντι-Μαϊνταν
Η συμμετοχή των φασιστών στην προσωρινή κυβέρνηση που δημιουργήθηκε μετά την πτώση του Γιανουκόβιτς, η ενσωμάτωση τους στην αστυνομία και σε άλλες δομές του κράτους και η προσπάθεια αφαίρεσης από τα ρώσικα του στάτους της δεύτερης επίσημης γλώσσας στις νοτιοανατολικές περιοχές, προκάλεσε εξαρχής φόβο και αγανάκτηση στους Ρώσους των ανατολικών και νοτίων περιοχών της Ουκρανίας. Ο αντιρώσικος ρατσισμός των φασιστικών οργανώσεων, σε συνδυασμό με την απειλή διάλυσης της βιομηχανίας της περιοχής από τα μέτρα που επιβάλλει ο προσανατολισμός προς την Ε.Ε. άναψε το φιτίλι των κινητοποιήσεων του αντι-Μαιϊντάν.
Οι πρώτες μαζικές αντιδράσεις στις ανατολικές περιοχές –στις οποίες συμμετείχαν χιλιάδες και κάποιες φορές δεκάδες χιλιάδες κόσμου- εκδηλώθηκαν για την αποτροπή αυτού του κινδύνου (Χάρκοβο, Οδησσός, Ντονέτσκ κτλ). Το αίσθημα του φόβου και οργής απέναντι στις φασιστικές οργανώσεις της δυτικής Ουκρανίας, πολύ γρήγορα συνδέθηκε με το αίτημα να πέσει η κυβέρνηση του Κιέβου, με αιτήματα ενάντια στην πολιτική λιτότητας και απολύσεων που ετοιμάζει η νέα κυβέρνηση και με αιτήματα για περισσότερα δικαιώματα των μειονοτήτων20. Γι’ αυτό και σ’ αυτή τη φάση το κίνημα στα ανατολικά φάνηκε να αναπτύσσει μια σημαντική πολιτική και κοινωνική δυναμική: πραγματοποιήθηκαν απεργίες σε ανθρακωρυχεία21 και εργατικές διαδηλώσεις, ενώ ήταν συχνό φαινόμενο οι στρατιώτες που έστελνε η κυβέρνηση του Κιέβου για να καταστείλουν το κίνημα, να εκδηλώνουν απειθαρχία και να αρνούνται να χτυπήσουν τους διαδηλωτές. Ταυτόχρονα άρχισαν να εκδηλώνονται αντιπολεμικές κινήσεις στη δυτική Ουκρανία κυρίως από γυναίκες, συγγενείς των στρατιωτών που στέλνονταν να πολεμήσουν στα ανατολικά22.
Όμως και μέσα στο κίνημα που εκδηλώθηκε στην ανατολική Ουκρανία υπήρχαν σοβαρές αντιφάσεις που λειτουργούσαν ανασχετικά στην ανάπτυξή του. Παρά τα αντιφασιστικά και αντικυβερνητικά χαρακτηριστικά που είχε στην αρχική του φάση, επρόκειτο για ένα κίνημα, του οποίου οι αποστάσεις από την ανατραπείσα κυβέρνηση του Γιανουκόβιτς και από το Κόμμα των Περιφερειών δεν ήταν σαφείς. Το όνομα που υιοθέτησε –Αντί Μαϊντάν- έδειχνε ότι είναι ενάντια στο κίνημα που ανέτρεψε την διεφθαρμένη και αυταρχική κυβέρνηση της κλίκας των «ολιγαρχών» γύρω από τον Γιανουκόβιτς. Συνθήματα μάλιστα υπέρ της Μπερκούτ, της αστυνομίας του καθεστώτος Γιανουκόβιτς, φωνάχτηκαν αρκετές φορές στις διαδηλώσεις στα ανατολικά. Έτσι όμως, δεν υπήρχε περίπτωση να δημιουργηθούν προϋποθέσεις ενότητας με τις λαϊκές μάζες της δυτικής Ουκρανίας –που πρωτοστάτησαν στην ανατροπή του Γιανουκόβιτς- στην προοπτική μίας σύγκρουσης με την νέα κυβέρνηση και τις φασιστικές συμμορίες
Από ένα σημείο και μετά, όσο στο αντί-Μαϊντάν κίνημα κυριαρχούσαν τα φιλορώσικα χαρακτηριστικά, τόσο μειώνονταν οι δυνατότητες της ενότητας των λαϊκών μαζών ανατολικής και δυτικής Ουκρανίας, καθώς μεγάλο μέρος των Ουκρανών, θεώρησε εξαρχής τη στάση της Ρωσίας επιθετική και ιμπεριαλιστική εναντίον της χώρας τους. Το αίσθημα αυτό ενισχύθηκε σημαντικά από την κατάληψη της Κριμαίας από ρωσικά στρατεύματα και την προσάρτηση της στη Ρωσία με ένα δημοψήφισμα παρωδία στο οποίο ο κόσμος ψήφιζε σε διάφανες κάλπες, με ψηφοδέλτια χωρίς φακέλους, υπό το βλέμμα ενόπλων.
Η πολιτική εξέλιξη που είχε το αντι-Μαϊντάν από τον αντικυβερνητικό-αντιφασιστικό προσανατολισμό, προς ένα κίνημα περιφερειακής αυτονομίας και τελικά σε κίνημα απόσχισης, σχετίζεται με τον έλεγχο που απόκτησαν σε αυτό το κίνημα αρχικά οι τοπικοί ολιγάρχες –κυρίως ο Ρινάτ Αχμέτοφ- και οι τοπικές γραφειοκρατίες του Κόμματος των Περιφερειών, στην συνέχεια η ρώσικη ακροδεξιά και οι πράκτορες του Κρεμλίνου και τέλος το πολιτικό προσωπικό που ήταν κοινά αποδεκτό από τους τοπικούς ολιγάρχες και το Κρεμλίνο.
Στο Ντονέτσκ επικεφαλής του αυτονομιστικού κινήματος στις 3 Μαρτίου 2014 τέθηκε ο Πάβελ Γκουμπάρεφ23 που στο παρελθόν υπήρξε μέλος της νεοναζιστικής οργάνωσης Ρώσικη Εθνική Ενότητα. Σε συνέντευξη που έδωσε στις 12/5/2014 ο ίδιος δήλωσε ότι το κίνημα του ξεκίνησε με την ξεκάθαρη υποστήριξη του Αχμέτοφ24. Στο Λουχνάνσκ επικεφαλής τέθηκε ο Βαλέρι Μπολότοφ σωματοφύλακας του Αλεξάντρ Εφρέμοφ δεξί χέρι του Γιανουκόβιτς25. Αυτό το πολιτικό προσωπικό όμως ήταν απαξιωμένο στα ματιά των κινητοποιημένων μαζών της νοτιοανατολικής Ουκρανίας. Σύντομα λοιπόν οι αρχικοί ηγέτες έδωσαν την θέση τους σε Ρώσους ακροδεξιούς που ήλθαν από την Μόσχα. Βασικές φιγούρες σε αυτήν την φάση ήταν Ο Ιγκόρ Στρελκόφ και ο Αλεξάντερ Μπροντάι.
Ο Ιγκόρ Στρελκόφ (Ιγκόρ Γκίρκιν το πραγματικό του όνομα)26 στρατιωτικός αρχηγός των πολιτοφυλακών μέχρι τον Αύγουστο του 2014, είναι πρώην στέλεχος της Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Ασφαλείας (FSB) της Ρωσίας, πολέμησε στην Υπερδνειστερία και την Τσετσενία και επίσης ως εθελοντής με την πλευρά των Σέρβων στον πόλεμο στην Βοσνία (έχει κατηγορηθεί μάλιστα για εμπλοκή στη σφαγή αμάχων στο Βίσεγκραντ). Είναι νοσταλγός του τσαρισμού (ίνδαλμά του είναι ο Μιχαήλ Ντροζμπόφσκι, ένας τσαρικός στρατηγός, αρχηγός των Λευκών που σκοτώθηκε σε μάχη με τον Κόκκινο Στρατό το 1919) και θέλει να καθαρίσει τη Ρωσία από τους Μπολσεβίκους, οι οποίοι… συνεχίζουν μέχρι σήμερα να κυβερνάνε τη χώρα. Υπήρξε αρθρογράφος της ρωσικής ακροδεξιάς και εθνικιστικής εφημερίδας Zavtra, την οποία διηύθυνε ο Ρώσος εθνικιστής και αντισημίτης Αλεξάντερ Προχάνοφ. Υπήρξε επίσης επικεφαλής του σώματος ασφαλείας του Κονσταντίν Μαλοφέεφ, ενός μεγαλοεπιχειρηματία, ο οποίος δραστηριοποιείται για την ανάπτυξη της ρωσικής ορθόδοξης εκκλησίας, την υποστήριξη Ευρωπαίων εθνικιστών και την ψήφιση νόμων ενάντια στους ομοφυλόφιλους.27
Συνεργάτης αυτού του επιχειρηματία υπήρξε και ο μέχρι τον Αύγουστο του 2014 πρωθυπουργός της Λαϊκής Δημοκρατίας του Ντονέτσκ, Αλεξάντερ Μποροντάι28. Ο Μποροντάι είναι κι αυτός Ρώσος και υπήρξε στρατιωτικός ανταποκριτής στον πόλεμο στην Τσετσενία για το ειδησεογραφικό πρακτορείο RIA Novosti (το οποίο ανήκε στο ρωσικό Υπουργείο Επικοινωνιών και ΜΜΕ). Αρθρογραφούσε και αυτός στην Zavtra του Προχάνοφ. Πριν πάει στο Ντονέτσκ βρέθηκε στην Κριμαία για να βοηθήσει στην προσάρτησή της από τη Ρωσία. Η μοναρχική και εθνικιστική του ιδεολογία συμπληρώνεται με θεοσοφιστικές επιρροές από τον ιδεολόγο της ρωσικής ακροδεξιάς Λεφ Γκουμίλεφ29.
Το ζήτημα όμως που προέκυψε για την Μόσχα και τους τοπικούς ολιγάρχες ήταν ότι η Ρώσοι ακροδεξιοί είχαν τελικά την δική τους ατζέντα. Στόχος τους ήταν η στρατιωτική κατάκτηση όλης της νοτιοανατολικής Ουκρανίας (της Νοβορωσίας κατά την τσαρική ονομασία) και η προσάρτηση της στην Ρωσία, ή ακόμα και η στρατιωτική κατάκτηση της Ουκρανίας κάτω από τον ψευδεπίγραφο «αντιφασιστικό πόλεμο κατά της χούντας του Κιέβου». Από την άλλη η Μόσχα στοχεύει σε τοπικές αυτόνομες φιλορώσικες υπό ρωσική επιρροή επαρχίες εντός Ουκρανίας, που θα τις δίνουν την δυνατότητα να ασκεί πίεση και έλεγχο στο Κίεβο. Σε αυτό η Μόσχα βρίσκεται σε συμφωνία με τους τοπικούς ολιγάρχες, που όμως από την πλευρά τους θέλουν να κρατήσουν ανοικτές και τις πύλες συνεργασίας με την Ε.Ε., και γι’ αυτό διατηρούν και την δική τους αντιπαράθεση με την Μόσχα30.
Γι’ αυτό τελικά η Μόσχα προχώρησε στην απόσυρση τον Στρελκώφ και Μπροντάι και την αντικατάσταση τους από πολιτικούς που έχουν σχέση τόσο με το Κόμμα των Περιφερειών31 (Ιγκόρ Πλοτνίτσκι στο Λουχάνσκ) όσο και με την ντόπια άκρα δεξιά (τις οργανώσεις ΟΠΛΟΤ32 και Δημοκρατία του Ντονέτσκ) και τον Αχμέτοφ (Αλεξάντερ Ζαχαρτσένκο και Αντρέι Πούργκιν στο Ντονέτσκ)33. Οι Πλοτνίτσκι και Ζαχαρτσένκο κέρδισαν στην συνέχεια και τις εκλογές που έγιναν στις δύο περιοχές στις 2 Νοεμβρίου 2014, σε μια εκλογική αναμέτρηση από την οποία ουσιαστικά είχαν αποκλειστεί όλοι οι σοβαροί αντίπαλοι τους34 .
Στην νοτιοανατολική Ουκρανία επίσης έχουν σπεύσει από την αρχή ένας αριθμός ακροδεξιών ατόμων και οργανώσεων από τη Ρωσία, αλλά και από άλλες χώρες. Η εθνικιστική οργάνωση των μοτοσικλετιστών «Λύκων της Νύχτας» (οι οποίοι χαίρουν της εκτίμησης του Πούτιν) πήγε από τις πρώτες μέρες για να βοηθήσει στην προσάρτηση της Κριμαίας. Και άλλες ρωσικές ακροδεξιές-εθνικιστικές ή και φασιστικές οργανώσεις πήγαν ως εθελοντές για να πολεμήσουν ενάντια στον ουκρανικό στρατό. Η «Ρωσική Εθνική Ενότητα» με 200 ενόπλους (όπως ισχυρίζεται τουλάχιστον), η «Μαύρη Εκατονταρχία», ο «Ρωσικός Ορθόδοξος Στρατός»35. Στην Κριμαία βρέθηκε και η ακροδεξιά εθνικιστική οργάνωση των Σέρβων «Τσέτνικ», η οποίοι στη συνέχεια εντάχτηκαν στις πολιτοφυλακές των Λαϊκών Δημοκρατιών (250 άτομα[;]).36 Το σύνολο όλων αυτών θα πρέπει να αποτελεί μία πολύ σημαντική δύναμη σε σχέση με τον αριθμό των ανατολικό-ουκρανών πολιτοφυλάκων.
Ακόμα αξίζει να αναφερθεί η περίπτωση Μοζγκοβόι37. Η δολοφονία του (από τους αντιπάλους ή από τους φίλους) προκάλεσε κύματα εξύμνησης που του έπλεξαν ένα «προοδευτικό φωτοστέφανο». Μόνο που το συγκεκριμένο άτομο δεν είχε καμιά σχέση με οτιδήποτε το προοδευτικό. Μοναρχικός, εθνικιστής και εχθρός των κοινωνικών δικαιωμάτων (δηλαδή μια χαρακτηριστική περίπτωση ακροδεξιού), ήταν αυτός ο οποίος δήλωνε σε συνεντεύξεις του ότι αγωνίζεται ενάντια στην κυριαρχία των συνεπειών της επανάστασης του 1738, έβγαζε ηθικιστικά λογύδρια κατά των γυναικών που πηγαίνουν στα μπαρ (οι γυναίκες θα πρέπει να μένουν στο σπίτι και να ψήνουν πιροσκί, γιατί αλλιώς τι μάνες θα γίνουν;)39, οργάνωνε «λαϊκά» δικαστήρια επιβολής θανατικής ποινής χωρίς στοιχειώδη δυνατότητα του κατηγορουμένου να υπερασπιστεί τον εαυτό του40 και είχε πάντοτε στο γραφείο του τη σημαία του τσαρικού αποσπάσματος θανάτου… μαζί με σύμβολα του σταλινισμού41.
Αφού το Κρεμλίνο εξασφάλισε τον πολιτικό έλεγχο και τις συμμαχίες του με τους ολιγάρχες κλιμάκωσε και την στήριξη του στο αποσχιστικό κίνημα. Η ρώσικη υποστήριξη προσφέρθηκε απλόχερα τόσο σε πολιτικό επίπεδο όσο και σε στρατιωτικό εξοπλισμό42. Επιπλέον, όποτε χρειάστηκε στάλθηκαν στο Ντονμπάς και ρώσικες ένοπλες δυνάμεις με την μορφή «εθελοντών» που στην πραγματικότητα είναι στρατιωτικοί που έχουν πρώτα υποχρεωθεί να υποβάλουν την παραίτησή τους, έτσι ώστε να φαίνεται ότι έχουν πάει με δική τους πρωτοβουλία και ότι επισήμως, η Ρωσία δεν στέλνει στρατό. Σύμφωνα με καταγγελίες της οργάνωσης Επιτροπή Μητέρων των Ρώσων Στρατιωτών, περίπου 15.000 Ρώσοι στρατιώτες είχαν σταλεί συνολικά μέχρι τον Σεπτέμβρη του 2014, από τους οποίους 7.000 με 8.000 βρίσκονταν τον Σεπτέμβρη στην Ουκρανία, ενώ είναι πιθανόν να έχουν σκοτωθεί 200 περίπου από αυτούς43. Και ο ίδιος ο Ζαχαρτσένκο, ο σημερινός πρωθυπουργός της Λ.Δ. Ντονέτσκ, επιβεβαίωσε την παρουσία σε εκείνη την χρονική στιγμή 3.000 έως 4.000 Ρώσων ενόπλων στην ανατολική Ουκρανία44.
Η πολιτική και ιδεολογική κυριαρχία της εθνικιστικής δεξιάς και ακροδεξιάς επάνω στο κίνημα, διαμορφώνει από αρκετά νωρίς τις πολιτικές κατευθύνσεις και τους στόχους του, μεταξύ των οποίων, τα αντιφασιστικά, αντικυβερνητικά, και αντιολιγαρχικά αισθήματα δεν βρίσκουν θέση45. Αυτές οι πολιτικές κατευθύνσεις έχουν αποτυπωθεί και στο συνταγματικό κείμενο του Ντονέτσκ (Σύνταγμα της Λαϊκής Δημοκρατίας του Donetsk46). Στο κείμενο αυτό διακηρύσσεται ότι ο στόχος είναι η «δημιουργία ενός κυρίαρχου και ανεξάρτητου κράτους, προσανατολισμένου προς την παλινόρθωση ενός ενιαίου χώρου κουλτούρας και πολιτισμού του Ρωσικού Κόσμου, πάνω στη βάση των κοινωνικών θρησκευτικών, πολιτισμικών και ηθικών παραδοσιακών αξιών του, στην προοπτική της προσχώρησης στην Μεγάλη Ρωσία, διάδημα των εδαφών του Ρωσικού Κόσμου.»
Επιπλέον στο σύνταγμα διασφαλίζεται η κεντρική θέση της ρωσικής εκκλησίας, κατοχυρώνεται συνταγματικά η απαγόρευση των αμβλώσεων, το κράτος δεσμεύεται συνταγματικά ότι θα καταδιώκει τους ομοφυλόφιλους, ενώ προβλέπει επίσης ότι: «Το δικαίωμα στην ιδιωτική περιουσία είναι προστατευμένο από το νόμο.»
Ο έλεγχος του κινήματος από την εθνικιστική ακροδεξιά και η παρουσία των Ρώσων φασιστών εξηγεί και την απομαζικοποίηση του. Οι διαδηλώσεις με τις οποίες ξεκίνησε το κίνημα στα ανατολικά, έχουν στην πραγματικότητα σταματήσει, ενώ υπάρχει μια γενικευμένη άρνηση του πληθυσμού αυτών των περιοχών να στελεχώσει τις πολιτοφυλακές.47
Επιπλέον, ένα ένοπλο κίνημα το οποίο έχει θέσει ως στόχο του την απόσχιση της ανατολικής Ουκρανίας και την προσάρτησή της στη Ρωσία, δεν μπορεί να συγκινεί τον πληθυσμό μιας περιοχής στην οποία οι Ρώσοι δεν αποτελούν πλειοψηφία. Στην περιοχή του Ντονέτσκ ζουν 4,3 εκατομμύρια άνθρωποι, εκ των οποίων: Ουκρανοί – 56,87%, Ρώσοι – 38,22%, Ελληνες – 1,6%, Λευκορώσοι – 0,92%, Τάταροι – 0,40%, Αρμένιοι – 0,33%, Εβραίοι – 0,18%. Στην περιοχή του Λουγκάνσκ 2,2 εκατομμύρια, εκ των οποίων: Ουκρανοί – 57,96%, Ρώσοι – 39,05%, Λευκορώσοι – 0,81%, Τάταροι – 0,34%, Αρμένιοι – 0,26%, Μολδαβοί – 0,13%, Αζέροι – 0,12%, Εβραίοι – 0,10%, Πολωνοί – 0,08%. Παρ’ όλο που οι Ρώσοι είναι μειοψηφία, το 70% περίπου των κατοίκων έχουν ως μητρική τους γλώσσα τα ρωσικά, δηλαδή και ένα μεγάλο τμήμα των Ουκρανών48. Γι’ αυτό και ένα μεγάλο τμήμα των προσφύγων από το Ντονμπάς έχει καταφύγει στην δυτική Ουκρανία και όχι στην Ρωσία49.
Τελικά η πολιτική κατάσταση στο Ντονμπάς δεν αφήνει κανένα περιθώριο για να συναντηθούν οι αντικυβερνητικές διαθέσεις που υποφώσκουν μέσα στις λαϊκές μάζες της δυτικής Ουκρανίας με την αντικυβερνητική αντίσταση στην ανατολική Ουκρανία. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι το εξαιρετικά χαμηλό ηθικό των ουκρανικών στρατιωτικών δυνάμεων, το οποίο οφείλεται κυρίως στην έλλειψη εμπιστοσύνης προς την κυβέρνηση του Κιέβου, παρά στο φόβο που μπορεί να εμπνέουν οι ανίσχυρες, χωρίς τη βοήθεια της Ρωσίας, στρατιωτικές δυνάμεις του αποσχιστικού κινήματος. Και αντίστροφα, η ετοιμόρροπη πειθαρχία του στρατεύματος διασώζεται κυρίως στο βαθμό που ο στρατιώτης αρχίζει να πιστεύει ότι συμμετέχει σε έναν αμυντικό πόλεμο ενάντια στον ρώσικο ιμπεριαλισμό.
Ο ιμπεριαλισμός
Ο οικονομικός και πολιτικός έλεγχος της Ουκρανίας από τη Ρωσία μετά το ’91 είναι ασφυκτικός. Το μεγαλύτερο και ισχυρότερο τμήμα της ουκρανικής οικονομίας (η βαριά βιομηχανία των ανατολικών κυρίως περιοχών) είναι άμεσα εξαρτώμενο από τη ρωσική οικονομία (αγορά διάθεσης των βιομηχανικών προϊόντων, τεχνολογικός εξοπλισμός και πρώτες ύλες), ενώ ολόκληρη η χώρα είναι ενεργειακά εξαρτώμενη από το ρωσικό φυσικό αέριο, η παροχή του οποίου συνοδεύεται από πολιτικές και οικονομικές δεσμεύσεις της Ουκρανίας προς τη Ρωσία. Το δεύτερο μεγαλύτερο τμήμα του ουκρανικού δημόσιου χρέους οφείλεται στην ρώσικη εταιρεία φυσικού αερίου GasProm50. Μ’ αυτό τον τρόπο η Ρωσία είχε τη δυνατότητα να επιβάλει στην Ουκρανία να παραμείνει μία ουδέτερη στρατιωτική ζώνη ανάμεσα στο ΝΑΤΟ και τη Ρωσία, δηλαδή, κατάφερε να αποτρέψει την επέκταση του ΝΑΤΟ μέχρι τα δυτικά της σύνορα, βάζοντας ανάμεσα σε Ρωσία και ΕΕ την μεγαλύτερη, σε έκταση, χώρα της Ευρώπης.
Αυτή όμως η θέση, ανάμεσα στη Ρωσία και την ΕΕ, έχει και πολιτικές-οικονομικές συνέπειες: τμήματα της αστικής τάξης συνδεδεμένα με τη μία ή την άλλη υπερδύναμη, γεωγραφικός διαχωρισμός της κυκλοφορίας των ρωσικών και των ευρωπαϊκών κεφαλαίων, προσπάθειες του πολιτικού κατεστημένου να εξασφαλίσει όρους ευνοϊκής συνεργασίας με τη μία υπερδύναμη, χωρίς να έρθει σε ρήξη με την άλλη. Μέσα στις συνθήκες όξυνσης των ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών λόγω οικονομικής κρίσης όμως η ισορροπία ήταν τελικά αδύνατη. Οι πιέσεις επάνω στον ουκρανικό καπιταλισμό αύξαναν, τόσο από την ΕΕ, όσο και από τη Ρωσία, και κορυφώθηκαν στα τέλη του 2013, καθώς συνδέθηκαν με συνολικές ιμπεριαλιστικές στρατηγικές των δύο υπερδυνάμεων για την Ανατολική Ευρώπη51.
Η μία επιλογή της ουκρανικής άρχουσας τάξης ήταν η στενότερη οικονομική σύνδεση με την ΕΕ στα πλαίσια της «Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης», ένα σχήμα συνεργασίας που συγκρότησε η ΕΕ το 2009 με έξι χώρες (προερχόμενες από την πρώην ΕΣΣΔ): Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν, Λευκορωσία, Γεωργία, Μολδαβία και Ουκρανία. Έτσι κατά την τρίτη Σύνοδο της «Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης» στο Βίλνιους της Λιθουανίας (28-29 Νοέμβρη 2013) η ΕΕ επιχείρησε να έρθει σε συμφωνία με τον Γιανουκόβιτς, για εμπορική σύνδεση της Ουκρανίας με την ΕΕ, με στόχο τη δημιουργία Ζώνης Ελεύθερου Εμπορίου με την Ουκρανία (και αργότερα με τη Μολδαβία, τη Γεωργία, το Αζερμπαϊτζάν, την Αρμενία και τη Λευκορωσία). Τα πλεονεκτήματα αυτής της συνεργασίας ήταν η κατάργηση των φορολογικών δασμών της ΕΕ για τα ουκρανικά προϊόντα και μακροπρόθεσμα, η ένταξη της ουκρανικής οικονομίας στην παγκόσμια αγορά μέσα από τα οικονομικοπολιτικά δίκτυα της ΕΕ.
Τελικά όμως οι όροι συμφωνίας με την ΕΕ ήταν πραγματικά ασύμφοροι: δάνεια που θα έφταναν τα 610 εκ. ευρώ (αντί των 20 δις που ζητούσε ο Γιανουκόβιτς), υποχρεωτικό δάνειο από το ΔΝΤ με όρους που θα προκαλούσαν τρομερές συνέπειες για την ουκρανική οικονομία και την κοινωνική σταθερότητα (κατάργηση των επιδοτήσεων για το φυσικό αέριο και αυξήσεις στις τιμές των καυσίμων και του αερίου θέρμανσης, περικοπές συντάξεων και μισθών, μείωση κρατικών δαπανών), μεταρρυθμίσεις και αναδιαρθρώσεις για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της ουκρανικής οικονομίας, εναρμόνιση της ουκρανικής νομοθεσίας με τη νομοθεσία της ΕΕ για την «πάταξη της διαφθοράς» και τον «ελεύθερο ανταγωνισμό». Μεταξύ των όρων συμπεριλαμβάνονταν και η υποχρέωση να προχωρήσει η κυβέρνηση σε «δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις», δηλαδή κυρίως να απελευθερωθεί η Τιμοσένκο, η βασική αντίπαλος του Γιανουκόβιτς (η οποία δεν μπήκε στη φυλακή για πολιτικούς λόγους, αλλά για σκάνδαλα οικονομικής διαφθοράς) και να απομακρύνει από τον κρατικό μηχανισμό στελέχη του κόμματός του που είχαν σχέσεις με τη Ρωσία52. Τα πλεονεκτήματα της προσφοράς της ΕΕ δεν μπορούσαν να αντισταθμίσουν τα προβλήματα που θα δημιουργούνταν στον ουκρανικό καπιταλισμό από τις αναδιαρθρώσεις στις οποίες υποχρεώνονταν να προχωρήσει και κυρίως, τα προβλήματα που θα δημιουργούσαν οι αντιδράσεις της Ρωσίας.
Η άλλη επιλογή ήταν οι διακρατικές ενώσεις τις οποίες έχει συγκροτήσει η Ρωσία με χώρες που προέρχονται κι αυτές από την πρώην ΕΣΣΔ: την «Τελωνειακή Ένωση» το 2010 (Ρωσία, Καζαχστάν, Λευκορωσία και Αρμενία από τον Σεπτέμβριο του 2013) και τον «Ενιαίο Οικονομικό Χώρο» το 2012 (Ρωσία, Καζαχστάν, Λευκορωσία). Η προσφορά της Ρωσίας προς την Ουκρανία, προκειμένου να ενταχθεί στην Τελωνειακή Ένωση και να μην υπογράψει τη συμφωνία με την ΕΕ, ήταν πολύ μεγαλύτερη: Η Ρωσία πρόσφερε πακέτο βοήθειας 15 δις δολαρίων, μείωση της τιμής του φυσικού αερίου κατά 1/3 της σημερινής τιμής, μείωση των τελωνειακών δασμών για τις ουκρανικές επιχειρήσεις της βιομηχανίας παραγωγής τροφίμων και ποτών εντός της Τελωνειακής Ένωσης. Όμως, ταυτόχρονα με την προσφορά απείλησε ότι εάν υπογραφεί η συμφωνία εμπορικής σύνδεσης με την ΕΕ θα υπάρξουν επιπτώσεις στις εμπορικές και οικονομικές σχέσεις της Ουκρανίας με τις χώρες της Τελωνειακής Ένωσης και ότι θα αυξήσει τις τιμές του φυσικού αερίου που δίνει στην Ουκρανία.
Το μέγεθος της ρωσικής προσφοράς αλλά και των απειλών αντανακλούν το μέγεθος του κινδύνου που είχε να αντιμετωπίσει η Ρωσία από τη συμφωνία ΕΕ – Ουκρανίας. Η αγορά της Ουκρανίας (και σταδιακά των υπόλοιπων χωρών της Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης) θα κατακλυζόταν από ευρωπαϊκά προϊόντα, πολύ φθηνότερα από τα ρωσικά ή τα ουκρανικά και μέσω της Ουκρανίας θα μπορούσαν να κατακλύσουν τη ρωσική αγορά (ως ουκρανικά προϊόντα). Επιπλέον, και εξίσου σημαντικό τουλάχιστον, η ένταξη της Ουκρανίας στα δίκτυα συνεργασίας της ΕΕ και των ΗΠΑ θα άνοιγε το δρόμο ή θα αύξανε τις πιέσεις για την ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ.
Η αρχική επιτυχία της Ρωσίας -η απόρριψη της συμφωνίας Ουκρανίας – ΕΕ- ακυρώθηκε από το ξέσπασμα του κινήματος του Μαϊντάν. Η Ρωσία όμως, κατάφερε να εξισορροπήσει αυτή την αποτυχία καταλαμβάνοντας και προσαρτώντας την Κριμαία,53 κατοχυρώνοντας μια σημαντική στρατιωτική θέση στα πλαίσια της ιμπεριαλιστικής αντιπαράθεσης54
Στην συνέχεια η Ρωσία στράφηκε στο αντι-Μαϊντάν κίνημα, υποστηρίζοντας τα φιλορωσικά στοιχεία του, τα οποία τελικά και επικράτησαν. Στόχος της είναι να το χρησιμοποιήσει ως μοχλό πίεσης, προκειμένου η Ουκρανία να παραμείνει μία χώρα στο ενδιάμεσο των δύο ιμπεριαλιστικών δυνάμεων.
Έχοντας εξισορροπήσει τις πιέσεις από τις πολιτικές εξελίξεις στην Ουκρανία το Κρεμλίνο συζητάει ποια με τον ευρωατλαντικό ιμπεριαλισμό μια νέα κατανομή των σφαιρών επιρροής στην Ουκρανία. Αυτό είναι και το πραγματικό περιεχόμενο των συμφωνιών του Μινσκ. Ένας ιμπεριαλιστικός διαμελισμός της Ουκρανίας σε σφαίρες επιρροής ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις. Και ακριβώς επειδή είναι τέτοιος καταρρέει συνέχεια και δεν μπορεί να εξασφαλίσει την ειρήνη για τις εργαζόμενες μάζες στα ανατολικά και τα δυτικά της χώρας.
Η αριστερά στην Ουκρανία
Δυστυχώς τα κινήματα των λαϊκών μαζών στην Ουκρανία (Μαϊντάν και αντι-Μαϊντάν) έχουν εγκλωβιστεί στις αντιφάσεις που παράγει και αναπαράγει το αστικό πολιτικό σύστημα της Ουκρανίας και η πολιτική του θέση ανάμεσα στον δυτικό και ανατολικό ιμπεριαλισμό.
Γι’ αυτό και τα λάθη που γίνονται από την ουκρανική αριστερά, τόσο στα δυτικά όσο και στα ανατολικά, έχουν μια συμμετρικότητα μέσα στην αντιφατικότητά τους, αφού βρίσκεται και η ίδια αυτοπαγιδευμένη μέσα στις αντιφάσεις και τα αδιέξοδα που έχουν παραχθεί από τα κινήματα στα οποία ο ρόλος του οργανωμένου εργατικού κινήματος ήταν από περιθωριακός έως ανύπαρκτος. Η αριστερά δεν κατάφερε να τα ενοποιήσει σε μία ενιαία κατεύθυνση έκφρασης των ταξικών συμφερόντων των εργαζόμενων μαζών Τα αιτήματα για περισσότερη δημοκρατία (είτε ενάντια στον αυταρχισμό του πολιτικού συστήματος, είτε ενάντια στις εθνικές διακρίσεις, είτε ενάντια στις φασιστικές οργανώσεις) και τα αιτήματα που στρεφόταν «αντικειμενικά» ενάντια στο κεφάλαιο (ενάντια στην διαφθορά, ενάντια τους «ολιγάρχες», ενάντια στην πολιτική λιτότητας) δεν μπόρεσαν να μετασχηματιστούν από την αριστερά σε μία πολιτική που θα αποσκοπούσε στην ενοποίηση των αντιστάσεων των λαϊκών μαζών στην δυτική και στην ανατολική Ουκρανία.
Η αριστερά που υποστήριξε το Μαϊντάν θεώρησε ότι το πιο σημαντικό και κρίσιμο ζήτημα ήταν η ανατροπή της αυταρχικής κυβέρνησης Γιανουκόβιτς και η απόκρουση του ρωσικού ιμπεριαλισμού. Απέναντι σε αυτούς τους στόχους έκανε όλες τις υποχωρήσεις και τους συμβιβασμούς, τους οποίους θεώρησε αναγκαίους, προκειμένου να μην διαρραγεί το αντικυβερνητικό μέτωπο που είχε δημιουργηθεί. Δηλαδή, θεώρησε ότι οι φασιστικές οργανώσεις και ο ιμπεριαλισμός ΗΠΑ-ΕΕ ήταν το «μικρότερο κακό» στη συγκεκριμένη περίπτωση, το οποίο μπορούσε είτε να αγνοήσει, είτε να διορθώσει αργότερα. Φυσικά αυτό το αργότερα θα μετατοπίζεται όλο και περισσότερο, όσο συνεχίζεται η ουκρανική κρίση, και γι’ αυτό, αυτό το κομμάτι της αριστεράς υπερασπίζεται αυτή τη στιγμή την «νομιμότητα» της κυβέρνησης του Κιέβου –παρά το γεγονός πως της ασκεί δριμύτατη κριτική για την πολιτική της και την συνεργασία της με τις φασιστικές ομάδες- αφού θωρεί ότι η ανατροπή της από ένα λαϊκό κίνημα θα ευνοήσει τον ρώσικο ιμπεριαλισμό.
Πρόκειται για καταστροφικά λανθασμένη στρατηγική. Ο πόλεμος της ουκρανικής κυβέρνησης με την Ρωσία δεν είναι αντιιμπεριαλιστικός αφού η κυβέρνηση Ποροσένκο εντάσσει την πολεμική αναμέτρηση στην υπηρεσία των σχεδίων επέκτασης του δυτικού ιμπεριαλισμού στον μετασοβιετικό χώρο. Επιπλέον, έχει εξαπολύσει μια βάρβαρη νεοφιλελεύθερη επίθεση ενάντια στην εργατική τάξη της Ουκρανίας και μια πολεμική επίθεση ενάντια στους πληθυσμούς στο Ντονμπάς, αντί να εγγυηθεί τα δικαιώματα τους, μαζί με το πλήρες δικαίωμα της εθνικής αυτοδιάθεσης. Τέλος η φασιστική απειλή δεν πρέπει να υποτιμηθεί αφού –παρά την υποχώρηση της εκλογικής τους επιρροής- η παρουσία τους στον κρατικό μηχανισμό μπορεί να τους δώσει νέα δυναμική. Για όλους αυτούς τους λόγους η κυβέρνηση Ποροσένκο πρέπει να ανατραπεί.
Η αριστερά που υποστήριξε το κίνημα της ανατολικής Ουκρανίας επανέλαβε από την δική της πλευρά τα λάθη της αριστεράς που υποστήριξε το Μαϊντάν. Επιχείρησε αρχικά να αναδείξει τα ταξικά του χαρακτηριστικά (η Μπορότμπα είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα), αλλά τελικά, δεν μπόρεσε να διαφοροποιηθεί από την εθνικιστική εκτροπή του. Συνθηκολόγησε με τους στόχους που επιβλήθηκαν στο κίνημα από την εθνικιστική ακροδεξιά, παραιτήθηκε από μία σκληρή ιδεολογικοπολιτική πάλη εναντίον της, με το σκεπτικό, ότι αυτό που προέχει αυτή τη στιγμή είναι η στρατιωτική σύγκρουση με την κυβέρνηση του Κιέβου και εξαφάνισε την κριτική της ενάντια στον ρώσικο ιμπεριαλισμό, κι εδώ με μία στρατιωτική λογική, χωρίς πολιτικό υπόβαθρο (αφού μόνο με τα όπλα της Ρωσίας μπορεί να νικήσει το κίνημα, τότε η «κριτική» που γίνεται ενάντια στον ρώσικο ιμπεριαλισμό, είναι ότι δεν αναμιγνύεται περισσότερο και ότι «ξεπουλάει» το κίνημα55). Επιπλέον, δεν διαφοροποιήθηκε από τους στόχους του ρωσικού εθνικισμού απέναντι στην Ουκρανία και το ουκρανικό έθνος. Για παράδειγμα μέλη της προσυπέγραψαν μαζί με μέλη της ρώσικης ακροδεξιάς το «Μανιφέστο του Λαϊκού Μετώπου για την Απελευθέρωση της Ουκρανίας, της Νοβοροσίας και της Ρουθηνίας, στο οποίο η Ουκρανία αναφέρεται συνεχώς ως επικράτεια και ως περιοχή (και όχι κράτος): «Τι είναι η Ουκρανία; Η Ουκρανία είναι μια περιοχή μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ρωσίας»(!!!)56.
Έτσι αντί να παλεύει για την ανατροπή των ακροδεξιών καθεστώτων στο Ντονμπάς, που έχουν μετατρέψει τους αρχικούς αγώνες των μαζών, σε έναν πόλεμο που βρίσκεται υπό την καθοδήγηση του Κρεμλίνου και εξυπηρετεί τους στόχους του ρώσικου ιμπεριαλισμού, η αριστερά στα ανατολικά αναβάλει αυτό το καθήκον για «αργότερα» όπως ακριβώς κάνει η αριστερά στην δυτική Ουκρανία.
Όσο συνεχίζεται αυτό τα αμοιβαίο συμμετρικό λάθος το αντιπολεμικό κίνημα και οι απεργίες στην δυτική Ουκρανία57 δεν μπορούν να συναντηθούν με την δυσαρέσκεια που αρχίζει να εμφανίζεται στα ανατολικά απέναντι στην διακυβέρνηση της ρωσικής εθνικιστικής ακροδεξιάς.
Αυτό που χρειάζεται σήμερα στο σύνολο της Ουκρανίας είναι η ανάδειξη μιας αριστεράς που θα προωθεί μέσα στο κίνημα μία ταξική κατεύθυνση, κάποια βασικά σημεία της οποίας μπορεί να είναι: Η ανατροπή της δεξιάς νοεφιλελεύθερης κυβέρνησης του Κιέβου. Η διάλυση των φασιστικών οργανώσεων και κομμάτων της δυτικής Ουκρανίας. Η ανατροπή των ακροδεξιών καθεστώτων του Ντονμπάς. Η εκδίωξη των ρωσικών ακροδεξιών και φασιστικών οργανώσεων από την ανατολική Ουκρανία. Να σταματήσει κάθε πολεμική δράση του ουκρανικού κράτους εναντίον των ανατολικών περιοχών και να αποστρατευτούν όλοι οι Ουκρανοί στρατιώτες που επιστρατεύτηκαν γι’ αυτό τον σκοπό. Να διαλυθούν οι ακροδεξιές παραστρατιωτικές πολιτοφυλακές της Λ.Δ.Ντ. Και της Λ.Δ.Λ. Νέες εκλογές σε ολόκληρη τη χώρα. Συνταγματική μεταρρύθμιση, ριζικός εκδημοκρατισμός του πολιτικού συστήματος και αυξημένα δικαιώματα αυτονομίας στις εθνότητες και τις μειονότητες της Ουκρανίας συμπεριλαμβανομένου και του δικαιώματος στην αυτοδιάθεση. Κρατικοποίηση χωρίς αποζημίωση της περιουσίας των «ολιγαρχών» σε ανατολική και δυτική Ουκρανία. Εργατικός έλεγχος στην ουκρανική οικονομία και κοινωνία. Σύγκρουση με τον ιμπεριαλισμό των ΗΠΑ-ΕΕ και της Ρωσίας. Απόρριψη κάθε συμφωνίας που έχει υπογραφεί με το ΔΝΤ, την ΕΕ ή με την Ρωσία και τις ρωσικές εταιρίες και οι οποίες ήταν αποτέλεσμα οικονομικών και πολιτικών πιέσεων. Απόσυρση των ρωσικών στρατευμάτων από την Κριμαία. Δημοκρατικές και ελεύθερες εκλογές στην Κριμαία και στην ανατολική Ουκρανία για να αποφασίσουν οι λαϊκές μάζες για το μέλλον των περιοχών τους και τις σχέσεις τους με το ουκρανικό κράτος.
Η αριστερά στην Ελλάδα χρειάζεται να υποστηρίξει τις μικρές αλλά υπαρκτές δυνάμεις στην Ουκρανία που παλεύουν για μια τέτοια ανασυγκρότηση της αριστεράς. Να καταγγελθούν οι επιθέσεις ενάντια στο εργατικό κίνημα58 59 και τα κοινωνικά κινήματα που γίνονται τόσο από την κυβέρνηση του Κιέβου, όσο και από την ηγεσία του Ντονμπάς. Να καταγγελθούν επιθέσεις ενάντια στην αριστερά όπως για παράδειγμα η απαγόρευση της κομμουνιστικής ιδεολογίας και του ΚΚου στα δυτικά, η απαγόρευση της συμμετοχής του ΚΚΟυ στις εκλογές στην Λ.Δ.Ντονιέσκ, οι διώξεις που υφίσταται η Μπορότμπα τόσο στα δυτικά όσο και στο Ντονμπάς, η απαγόρευση του αντιφασιστικού φόρουμ στην Λ.Δ.Λουχάνσκ. Χρειάζεται τέλος να υποστηρίξουμε το αίτημα για την διαγραφή του ουκρανικού δημόσιου χρέους που αποτελεί και εκεί –όπως και στην Ελλάδα- εργαλείο ταξικής εκμετάλλευσης του εργαζόμενου λαού.
Υποσημειώσεις
1Ανάλογες (με την Ουκρανία) βίαιες διαδικασίες πρωταρχικής συσσώρευσης του κεφαλαίου, με τις προσπάθειες διαμόρφωσης ανταγωνιστικών εθνών -δηλαδή πρόσδεσης των εργαζομένων σε δικούς τους καπιταλιστές-, τις είδαμε σε όλη την Ανατολική Ευρώπη και ιδιαίτερα στη Γιουγκοσλαβία. Από αυτή τη σκοπιά, ο αναγνώστης του Σπάρτακου θα μπορούσε να επωφεληθεί από τις αναλύσεις μας της εποχής -ιδιαίτερα απέναντι σε μια ελληνική αριστερά που είχε -κατά μεγάλο μέρος- ευθυγραμμιστεί σε υποτιθέμενες “αντιιμπεριαλιστικές” ή “αντιφασιστικές” θέσεις… Για λόγους εκδοτικής επικαιρότητας, μάλιστα, θα συνιστούσαμε να διαβαστούν οι σχετικές αναλύσεις του σ.Αντρέα Κλόκε, που ετοιμάζονται να εκδοθούν σε ιδιαίτερο τόμο
2 Dérens Jean-Arnault, Geslin Laurent, «Ουκρανία: Από τη μια ολιγαρχία στην άλλη», Le Monde Diplomatique, 26 Απριλίου 2014, http://www.monde-diplomatique.gr/spip.php?article540 – Sean Larson, «Contradictions of the Ruling Class in Ukraine: inter-imperialist competition and internal social upheavals», New Politics, Καλοκαίρι 2014, Τόμος: XV-1, http://newpol.org/content/contradictions-ruling-class-%E2%80%A8in-ukraine.
3 David Mandel, «Between “Popular Uprising for Democracy” (Canadian government version) and “Fascist Putsch” (Russian version)», mrzine, 12 Μαρτίου 2014, http://mrzine.monthlyreview.org/2014/mandel120314.html.
4 Aleksander Buzgalin, «Μια πολυδιάστατη Διαλεκτική Αντίστασης (Μια Άποψη απ’ τα Αριστερά)», Παραναγνώστης, 28 Ιανουαρίου 2014, http://paranagnostis.blogspot.gr/2014/01/blog-post_28.html?spref=fb.
5 «Ukraine», Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Ukraine.
6 Fred Leplat, «The imperialist carve-up of Ukraine: where does the left and anti-war movement stand?», International Viewpoint, 12 Αυγούστου 2014, http://www.internationalviewpoint.org/spip.php?article3529 – «Με εικόνες, με φωνές, κόκκινες και μπλέ σημαίες. Μαϊντάν και ουκρανικές πλατείες», A ruthless critique against everything existing, 18 Δεκεμβρίου 2013, https://aruthlesscritiqueagainsteverythingexisting.wordpress.com/2013/12/18/%CE%BC/… – «Ο Ουκρανικός επίλογος. Το Μαϊντάν πέρα απ’το Μαϊντάν», A ruthless critique against everything existing, 8 Φεβρουαρίου 2014, https://aruthlesscritiqueagainsteverythingexisting.wordpress.com/2014/02/08/%CE%BF-%CE%BF%CF%85%CE%BA…
7 Dérens Jean-Arnault, Geslin Laurent, «Ουκρανία…», ό.π.
8 Volodymyr Ishchenko,«On the Possible Banning of the Communist Party of Ukraine and Its Meaning for Democracy and the Left», Left East, 4 Αυγούστου 2014, http://www.criticatac.ro/lefteast/on-the-possible-ban-of-the-communist-party-of-ukraine-and-its-meaning-for-democracy-and-the-left-in-ukraine/
9 «Ανακοίνωση της Πανουκρανικής Ένωσης “Borotba” (“Αγώνας”): “Η Ουκρανία στα πρόθυρα φασιστικής δικτατορίας”», Ανεξάρτητος Συνδυασμός, Εκπαιδευτική Παρέμβαση Ημαθίας, 4 Μαρτίου 2014, https://anexartitosima.wordpress.com/2014/03/04/%CE%BF%CE%BB%CE%BC%CE%B5-%CF%83%CF%87%… Αυτή ήταν η αρχική τους τοποθέτηση, καθώς ο Σεργέι Κιριτσούκ στη συνέντευξή του στο Πριν δηλώνει με κατηγορηματικό τρόπο ότι «Πρόκειται για ένα κίνημα εξαρχής αντιδραστικό, με έντονα αντικομουνιστικά χαρακτηριστικά», αν και αναγνωρίζει κι αυτός ότι «Φυσικά στο Μαϊντάν υπήρχαν και πολλοί απλοί άνθρωποι που όντως πίστευαν ότι μάχονταν εναντίον των ολιγαρχιών». Σεργκέι Κιριτσούκ, «Η Ουκρανία που αντιστέκεται» (Συνέντευξη στους Κ. Γούση, Γ. Μιχαηλίδη), Πριν, 20 Σεπτεμβρίου 2014, http://prin.gr/?p=3722.
10 «The real face of Maidan: Statistics from protests that changed the country», ЦЕНТР ДОСЛІДЖЕННЯ СУСПІЛЬСТВА, 28 Ιουλίου 2014, http://www.cedos.org.ua/uk/releases/36.
11 F. Leplat, «The imperialist…», ό.π.
12 Emmanuel Dreyfus, «Oι ακραίοι του εθνικισμού», Le Monde Diplomatique, 22 Μαρτίου 2014, http://monde-diplomatique.gr/spip.php?article531.
13 «EuroMaidan stats», Демократичні ініціативи, http://dif.org.ua/en/mass_media/oblictiv-v-infografici.htm.
14Συζήτηση με Ουκρανό αναρχο-συνδικαλιστή, μέλος της AWU-Kiev» indymedia 20/5/2914 https://athens.indymedia.org/post/1525301/
15 «Timeline of the Euromaidan», Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Timeline_of_the_Euromaidan
16 «2014 Ukrainian revolution», Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/2014_Ukrainian_revolution.
17 Zbigniew Marcin Kowalewski, «The oligarchic rebellion in the Donbas», Le Monde Diplomatique – Edycja Polska, Νο 12 (106), Δεκέμβριος 2014 και International Viewpoint, 27 Ιανουαρίου του 2015, http://www.internationalviewpoint.org/spip.php?article3836. (ελλ.: Zbigniew Marcin Kowalewski, «Ουκρανία: Η Ολιγραχική Ανταρσία στην Donbas», Παραναγνώστης, 1 Ιουνίου 2015, http://paranagnostis.blogspot.gr/2015/06/blog-post.html).
18«2014 Ukrainian revolution», ό.π.
19 «Neither Ukrainian nor Russian! – Let’s develop our own camp, the third camp, that of social revolution!», Tridni Valka, Αύγουστος 2014, http://www.autistici.org/tridnivalka/neither-ukrainian-nor-russian/ στα ελληνικά κυκλοφόρησε σε τερασέλιδο φυλλάδιο με τίτλο: «Ούτε Ουκρανοί ούτε Ρώσοι! Αςαναπτύξουμε το δικό μας στρατόπεδο, το τρίτο στρατόπεδο, το στρατόπεδο της κοινωνικής επανάστασης!», κατά τη διάρκεια εκδήλωσης για την Ουκρανία.
20 Kirill Мedvedev, «Peace-Fighters: The Need for a New Democratic Opposition», http://www.criticatac.ro/lefteast/peace-fighters-kirill-medvedev-on-the-need-for-a-new-democratic-opposition/ -Χόρχε Μαρτίν, «Η εξέγερση στην ανατολική Ουκρανία και η “Λευκή τρομοκρατία”», Κομμουνιστική Τάση του ΣΥΡΙΖΑ, 13 Μαΐου 2014, http://www.marxismos.com/international-mainmenu/europe-mainmenu/2115-i-eksergesi-stin-anatoliki-oukrania-kai-i-leyki-tromokratia.html.
21 Roger Annis, «Ουκρανία: Αυξάνεται η λαϊκή αντίσταση», Βαθύ Κόκκινο, 11 Ιουνίου 2014, http://vathikokkino.gr/archives/82607.
22 Ηρακλείδης Χρήστος, «Ουκρανική ή κρίση μεταξύ ΗΠΑ-Ρωσίας;», Η Αυγή, 20 Ιουλίου 2014, http://www.avgi.gr/article/3401029/oukraniki-i-krisi-metaxu-ipa-rosias- – Svetlana Tsiberganova, «Η κατάρρευση της φιλελεύθερης “Αριστεράς”», Alfa vita, 17 Αυγούστου 2014, http://www.alfavita.gr/apopsin/%CE%BF%CF%… – Αποστολόπουλος Απ., «Ο στρατηγός χειμώνας αναλαμβάνει καθήκοντα στην Ουκρανία», Iskra, 29 Αυγούστου 2014, http://iskra.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=17502:apostolopoulos-ximonas&catid=37:di-evropi&Itemid=172 – Σεργκέι Κιριτσούκ, «Η Ουκρανία…», ό.π.
23 «Pavel Gubarev», Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Pavel_Gubarev.
24 Z. M. Kowalewski, «The oligarchic…», ό.π.
25 Z. M. Kowalewski, «The oligarchic…», ό.π.
26 «Igor Girkin», Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Igor_Girkin – Zbigniew Marcin Kowalewski, «Ουκρανία: Ρώσοι Λευκοφρουροί στη Donbas», Παραναγνώστης, 9 Ιουλίου 2014, http://paranagnostis.blogspot.gr/2014/07/donbas.html.
27 «Konstantin Malofeev», Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Konstantin_Malofeev. – Κονσταντίν Μαλοφέεφ«“Ορθόδοξη συμμαχία” Ρωσίας με Σερβία, Ελλάδα, Βουλγαρία», Η Σύγχρονη Ρωσία, 11 Μαΐου 2015, http://gr.rbth.com/society/2015/05/11/malofeef_orthodoksi_symmaxia_rosia_me_serbia_ellada_boylgaria_37023.html
28 «Alexander Borodai», Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Alexander_Borodai – Z. M. Kowalewski, «Ουκρανία..», ό.π.
29 «Lev Gumilev», Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Lev_Gumilev – Z. M. Kowalewski, «Ουκρανία..», ό.π.
30 Μητροπούλου Ειρήνη, «Ουκρανία: Κούρσα μετ’ εμποδίων προς τη Δύση», Το Βήμα, 10 Ιουνίου 2015, http://www.tovima.gr/world/article/?aid=711802.
31 Boris Kagarlitsky, «Οι Λαϊκές Δημοκρατίες της Ανατολικής Ουκρανίας, μεταξύ πολιτοφυλακών και ολιγαρχών», αριστερό blog, 16 Αυγούστου 2014, http://aristeroblog.gr/node/2719.
32 «Γράμματα κάτω από το χιόνι -Письма под снегом#5» ourbabadoesntsayfairytales 1/9/2014 https://ourbabadoesntsayfairytales.wordpress.com/2014/09/01/%CE%B3%CF%81%CE%AC%CE%BC%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1-%CE%BA%CE%AC%CF%84%CF%89-%CE%B1%CF%80%CF%8C-%CF%84%CE%BF-%CF%87%CE%B9%CF%8C%CE%BD%CE%B9-%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B0-%D0%BF%D0%BE%D0%B4-2/
33 Andrea Ferrario, «Una situazione congelata», Crisi Globale, 16 δεκεμβρίου 2014, https://crisiglobale.wordpress.com/2014/12/16/focus-ucraina-una-situazione-congelata/ – Andrea Ferrario, «Separatisti inquieti», Crisi Globale, 3 Δεκεμβρίου, 2014, https://crisiglobale.wordpress.com/2014/12/03/focus-ucraina-separatisti-inquieti/.
34 «Γράμματα κάτω από το Χιόνι–Письма под снегом #11» ourbabadoesntsayfairytales 6/12/2014 https://ourbabadoesntsayfairytales.wordpress.com/2014/12/06/%CE%B3%CF%81%CE%AC%CE%BC%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1-%CE%BA%CE%AC%CF%84%CF%89-%CE%B1%CF%80%CF%8C-%CF%84%CE%BF-%CF%87%CE%B9%CF%8C%CE%BD%CE%B9-%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B0-%D0%BF%D0%BE%D0%B4-7/
35 Ελισαίος Βαγενάς, «Πλευρές της πολιτικο-στρατιωτικής και οικονομικο-διπλωματικής σύγκρουσης», Ριζοσπάστης, 7 Σεπτεμβρίου 2014, http://rizospastis.gr/page.do?id=15399&publDate=7%2F9%2F2014&direction=1&pageNo=13.
36 Αντιπολεμική Διεθνιστική Κίνηση, «Βρόμικος πόλεμος στην Ουκρανία: Πράκτορες, φασίστες και ιδιωτικοί στρατοί», Επιτροπή Αλληλεγγύης Στρατευμένων – Δίκτυο Σπάρτακος, 10 Μαρτίου 2014, http://diktiospartakos.blogspot.gr/2014/03/blog-post_5577.html – Ανδρέας Ζαφείρης, «Ευρωπαίοι εθελοντές στο Λαϊκό Στρατό της Νοβορωσίας», Iskra, 31 Αυγούστου 2014, http://iskra.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=17520:zafeirhs-ukrania&catid=37:di-evropi&Itemid=172 – Αντιπολεμική Διεθνιστική Κίνηση, «Οι όροι διεξαγωγής ασύμμετρου πολέμου στην εποχή του νέου καπιταλισμού – Συμπεράσματα made Ουκρανία», Επιτροπή Αλληλεγγύης Στρατευμένων – Δίκτυο Ελεύθερων Φαντάρων Σπάρτακος, 21 Σεπτεμβρίου 2014, http://diktiospartakos.blogspot.gr/2014/09/made.html.
37 A. Ferrario, «Una…», ό.π. – A. Ferrario, «Separatisti…», ό.π.
38 «Сами себе государство», Новая газета, 17 Νοεμβρίου 2014, http://www.novayagazeta.ru/politics/66119.html – A. Ferrario, «Separatisti…», ό.π.
39 «В Алчевске ополченцы запретили женщинам посещать кафе», 4 Νοεμβρίου 2014, http://lenta.ru/news/2014/11/04/trial/.
40 «Первый народный суд Новороссии.», Youtube, 30 Οκτωβρίου 2014, https://www.youtube.com/watch?v=T2Ymaq4m1zY – «Сами…», ό.π.
41 «Сами…», ό.π. – A. Ferrario, «Separatisti…», ό.π. Στη σημαία του τσαρικού τάγματος θανάτου αναγράφεται στα παλαιορωσικά η ευαγγελική ρήση: «προσδοκώ ανάστασιν νεκρών και ζωήν του μέλλοντος. Αμήν».
42 Boris Kagarlitsky, «Οι Λαϊκές Δημοκρατίες……», ό.π.
43 «ΜΚΟ: 15.000 Ρώσοι δρουν στο ουκρανικό έδαφος», efsyn.gr, 1 Σεπτεμβρίου 2014, http://archive.efsyn.gr/?p=229678 – «Κίεβο: Ο ουκρανικός στρατός στο Λουχάνσκ δέχτηκε ρωσικά πυρά », Το Βήμα, 1 Σεπτεμβρίου 2014, http://www.tovima.gr/world/article/?aid=627242 – Πέτρος Τσάγκαρης, «Νευρική κρίση στο Κίεβο από την υποχώρηση Ποροσένκο», ΔΕΑ, 10 Σεπτεμβρίου 2014, http://dea.org.gr/%CE%B5%CF%8D%CE%B8%CF%81%CE%B1%CF%85%CF%83%CF%84%CE%B7-%CE%B5%CE%BA%CE%B5%…
44 Π. Τσάγκαρης, ό.π.
45 Κάτι το οποίο παραδέχτηκε και ο Σεργκέι Κιριτσούκ, μέλος της Μπορότμπα, στην ομιλία του στο Πολυτεχνείο στην οποία παραδέχεται ότι αυτά τα συνθήματα είναι υποβαθμισμένα: «Τα βίντεο από την εκδήλωση για την Ουκρανία στο Πολυτεχνείο» (ομιλία του Σεργκέι Κιριτσούκ), Παντιέρα, 14 Σεπτεμβρίου 2014, http://www.pandiera.gr/%CF%84%CE%B1-%CE%B2%CE%AF%CE%BD%CF%84%CE%B5%CE%BF-%CE%B1%…
46 «Τα best of του συντάγματος της Λαϊκής Δημοκρατίας του Ντόνετσκ», Our baba doesn’t say fairy tales, https://ourbabadoesntsayfairytales.wordpress.com/2014/05/21/%CF%84%CE%B1-best–of-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%83%CF%85%CE%BD%CF%84%CE%AC%CE%B3%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%82-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BB%CE%B1%CF%8A%CE%BA%CE%AE%CF%82-%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CE%BA%CF%81/ επίσης: «“Οι τελευταίες ανακοινώσεις του Μπορότμπα”, “Ενάντια στην συντηρητική μεταστροφή της λαϊκής δημοκρατίας του Ντόνετσκ”, Δήλωση της ένωσης Μπορότμπα», Our baba doesn’t say fairy tales, http://ourbabadoesntsayfairytales.wordpress.com/2014/05/17/%CE%BF%CE%B9-%CF%84%CE%B5%CE%BB%…
47 Z. M. Kowalewski, «Ουκρανία …» ό.π.
48 «Ορισμένες σημαντικές πλευρές της εξελισσόμενης σύγκρουσης», Ριζοσπάστης, 14 Ιούνη 2014, http://www.rizospastis.gr/page.do?id=15297&publDate=14%2F6%2F2014&direction=1&pageNo=19.
49 Παπακωνσταντίνου Πέτρος, «Μας πνίγει ο οικονομικός αποκλεισμός», Η Καθημερινή, 17 Μαΐου 2015, http://www.kathimerini.gr/815679/article/epikairothta/kosmos/mas-pnigei-o-oikonomikos-apokleismos. – «Πάνω από 824.000 εκτοπισμένοι στην Ουκρανία», The7even, 24 Οκτωβρίου 2014, http://www.the7even.gr/index.php/2013-12-10-16-45-33/item/67612-pano-apo-824-000-ektopismenoi-stin-oukrania.html.
50 Συμέλα Τουχτίδου «Ουκρανία: μορατόριουμ στην αποπληρωμή χρέους», Euronews, 29 Μαΐου 2015, http://gr.euronews.com/2015/05/29/ukraine–foreign–debt–moratorium–winds–up–moscow/.
51 S. Larson, «Contradictions…», ό.π. – David Mandel, «Between…», ό.π. – Χρυσόστομος Λουκάς, «Πώς η αλαζονεία της Μέρκελ έσπρωξε την Ουκρανία στη Ρωσία», Left.gr, 30 Νοεμβρίου 2013, http://left.gr/news/pos-i-alazoneia-tis-merkel-esproxe-tin-oykrania-sti-rosia – Μωυσής Λίτσης, «Ουκρανία: Νοσταλγοί των “SS”, Ολιγάρχες και λιτότητα αλά… ελληνικά», Η Οικονομία με Άλλο Μάτι, 27 Μαρτίου 2014, http://oikonomiallomati.blogspot.gr/2014/03/ss.html?view=magazine – «Γιανουκόβιτς: Σύναψη δανείου με ΔΝΤ έθεσε ως προϋπόθεση η ΕΕ», Η Καθημερινή, 26 Νοεμβρίου 2013, http://www.kathimerini.com.cy/index.php?pageaction=kat&modid=1&artid=155355 – Γιώργος Τούσσας, «Η “Ανατολική Εταιρική Σχέση” και η Ουκρανία», Ριζοσπάστης, 8 Μαρτίου 2014, http://www.rizospastis.gr/story.do?id=7859700&publDate=8/3/2014 – Ε. Β., «Ουκρανία και διακρατικές καπιταλιστικές ενώσεις», Ριζοσπάστης, 15 Νοεμβρίου 2013, http://www.rizospastis.gr/story.do?id=7701674&publDate=15/11/2013 – Μυρτώ Μπούτση, «Γιατί η Ουκρανία επέλεξε να παραμείνει στο νέο σιδηρούν παραπέτασμα», Δημοκρατία, 1 Δεκεμβρίου 2013, http://www.dimokratianews.gr/content/20740/%CE%B3%CE%B9%CE%B1%CF%84%CE%AF-%CE%B7-%CE%BF%CF%85%CE%BA%CF%81%CE%B1%CE%BD- «Ανοιχτό το δάνειο της Ρωσίας προς την Ουκρανία», Ελευθεροτυπία, 5 Μαρτίου 2014, http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=418902.
52 Alexander J. Motyl, «Η επιλογή τού Γιανουκόβιτς», Foreign affairs, 11 Νοεμβρίου 2013, http://foreignaffairs.gr/articles/69569/alexander-j-motyl/i-epilogi-toy-gianoykobits.
53 «Ανασκόπηση των γεγονότων απ’ την αρχή του πολέμου υπό το φόντο της υπογραφείσας εκεχειρίας», Αντιφασιστική καμπάνια για την Ουκρανία, 09 Σεπτεμβρίου 2014, http://solidarityantifascistukraine.wordpress.com/2014/09/09/%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%83%CE%BA%CF%8C%CF%80%CE%B7%CF%83%CE%B7-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%B3%CE%B5%CE%B3%CE%…
54 F. Leplat, «The imperialist…», ό.π.
55 Ενδεικτική κι εδώ η συνέντεξη του Σερκέι Κιριτσούκ και η δυσκολία του να καταδικάσει την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία, ρίχνοντας τις ευθύνες… στο προηγούμενο του Κοσόβου που «κατέστρεψε εντελώς το σύστημα του διεθνούς δικαίου», Σ. Κιριτσούκ, «Η Ουκρανία…», ό.π.
56 Μανιφέστο του Λαϊκού Μετώπου για την Απελευθέρωση της Ουκρανίας, της Νοβοροσίας και της Ρουθηνίας», Επαναστατική Ενοποίηση, 24 Ιουλίου 2014, http://epanastatikienopoiisi.blogspot.gr/2014/07/blog-post.html.
57 Marko Bojcun, «The Ukrainian labour movement is growing again», Observer Ukraine, 16 Ιανουαρίου 2015, http://observerukraine.net/2015/01/16/the-ukrainian-labour-movement-is-growing-again/.
58«Part One: Federation of Trade Unions and the Crisis» ukraine solidarity campaign 10/9/2014 http://ukrainesolidaritycampaign.org/2014/09/10/ukrainian-free-trade-unions-statements-on-the-crisis/
59«MINERS UNION ON THE ATTACK ON TRADE UNION FREEDOM IN LUHANSK» ukraine solidarity campaign 25/2/2015 http://ukrainesolidaritycampaign.org/2015/02/25/miners-union-on-the-attack-on-trade-union-freedom-in-luhansk/
