Με το σπαθί πάνω από τον λαιμό

Ο Ρασίντ Ισμαήλ Χαλίντι [Rashid Ismail Khalidi], είναι Παλαιστίνιο-Αμερικανός γεννημένος στη Νέα Υόρκη το 1948, ιστορικός της Μέσης Ανατολής και καθηγητής στην έδρα «Edward Said» των Σύγχρονων Αραβικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια. Έχει συγγράψει μια σειρά βιβλίων, όπως το The Hundred Years‘ War on Palestine και το Palestinian Identity: The Construction of Modern National Consciousness, έχει διατελέσει πρόεδρος της Middle East Studies Association και έχει διδάξει στα πανεπιστήμια του Λιβάνου, στο αμερικανικό της Βηρυτού, του Τζορτζτάουν και του Σικάγο.

Το πρωτότυπο με τίτλο The Neck and The Sword δημοσιεύθηκε στο New Left Review 147 Μάιος/Ιούνιος 2024. https://newleftreview.org/issues/ii147/articles/the-neck-and-the-sword

Οι σημειώσεις του μεταφραστή φέρουν τη σήμανση [ΣτΜ].

*

Ας ξεκινήσουμε με τη σημερινή κατάσταση, όχι μόνο με την έννοια των φρικαλεοτήτων που διαπράττονται αυτή τη στιγμή στην Παλαιστίνη, αλλά με τη σημερινή κατάσταση ως αναπόσπαστο τμήμα του ζωντανού ακόμη παρελθόντος της Παλαιστίνης. Τη βάρβαρη αγγλο-σιωνιστική καταστολή της μεγάλης αραβικής εξέγερσης 1936-39, ακολούθησαν η Νάκμπα του 1948, ο πόλεμος των έξι ημερών του 1967, η πολιορκία της Βηρυτού το 1982 κάτω από την ηγεσία του Αριέλ Σαρόν και οι σφαγές στη Σάμπρα και Σατίλα, οι δύο Ιντιφάντα, η καταιγιστική από τότε τρομοκρατία που εξαπέλυσε Ισραήλ. Ωστόσο, η γενοκτονία που ακολούθησε την 7^η Οκτωβρίου φαίνεται ότι προκάλεσε τον μεγαλύτερο διεθνή αντίκτυπο από όλα τα προηγούμενα γεγονότα.

Πράγματι, υπάρχει μια μετατόπιση της κοινής γνώμης στο διεθνές επίπεδο. Δεν είμαι βέβαιος για ποιο λόγο αυτά τα ιστορικά γεγονότα δεν κατάφεραν να αλλάξουν ολοκληρωτικά το αφήγημα – το κυρίαρχο λαϊκό αφήγημα, ειδικότερα. Δεν θέλω να κάνω υποθέσεις σχετικά με τα ΜΜΕ. Όμως αυτή υπήρξε η πρώτη γενοκτονία που μια γενιά την παρακολουθεί στις τηλεοράσεις της σε πραγματικό χρόνο. Ήταν η πρώτη κατά τα τελευταία χρόνια όπου υπήρχε άμεση συμμετοχή των ΗΠΑ, της Βρετανίας και των δυτικών δυνάμεων, σε αντίθεση με άλλες όπως στο Σουδάν και τη Μιανμάρ; Δεν το γνωρίζω. Όμως έχετε δίκιο ότι ως αποτέλεσμα των φρικαλεοτήτων που διαπράττονται στη Γάζα συνεχώς, εδώ και οχτώ μήνες και εξακολουθούν αυτή τη στιγμή να διαπράττονται, κάτι νέο έχει συμβεί. Ο εκτοπισμός ενός ανθρώπινου πληθυσμού τριών τετάρτων του εκατομμυρίου, δεν είχε προκαλέσει τον ίδιο αντίκτυπο. Η Αραβική Εξέγερση 1936–39 έχει σχεδόν εντελώς ξεχαστεί. Κανένα από αυτά τα προηγούμενα γεγονότα δεν είχε ένα παρόμοιο αποτέλεσμα.

Για μένα η Αραβική Εξέγερση αποτελούσε πάντοτε ένα συναρπαστικό γεγονός, ως ένα από τα σημαντικότερα επεισόδια του αντιαποικιακού αγώνα που είχε τραβήξει πολύ λίγο την προσοχή σε σχέση με τη σημασία της. Ξεκίνησε σαν μια απεργία, εξελίχθηκε σε μια σειρά απεργιών, στη συνέχεια αναπτύχθηκε σε μια τεράστια εθνική εξέγερση που είχε καθηλώσει τις βρετανικές δυνάμεις για περισσότερο από τρία χρόνια. Θα μπορούσες να μας δώσεις μια ερμηνεία για την προέλευση, την εξέλιξη και τις συνέπειές της;

Η Αραβική Εξέγερση ήταν ουσιαστικά μια λαϊκή εξέγερση, σε μαζική κλίμακα. Η παραδοσιακή παλαιστινιακή ηγεσία αιφνιδιάστηκε, όπως ακριβώς αιφνιδιάστηκαν ο Αραφάτ και η ηγεσία της PLO από την Πρώτη Ιντιφάντα το 1987. Και οι δύο εξεγέρσεις πυροδοτήθηκαν από κάποια μικρής έκτασης επεισόδια· στην περίπτωση της Αραβικής Εξέγερσης, ήταν ο θάνατος στη μάχη του σεΐχη Iz ad-Din al-Qassam, τον Νοέμβριο του 1935, που σκοτώθηκε από τις βρετανικές δυνάμεις. Γεννημένος το 1882 στη Jableh, στις συριακές ακτές, ο al-Qassam υπήρξε ένας θρησκευτικός λόγιος, που εκπαιδεύτηκε στο Al-Azhar και ένας μαχητικός αντιιμπεριαλιστής, ο οποίος πολέμησε ενάντια σε όλες τις δυτικές δυνάμεις στην περιοχή, ξεκινώντας από τους Ιταλούς στη Λιβύη το 1911 και στη συνέχεια τις δυνάμεις της Γαλλικής Εντολής (Mandate) για τη Συρία στα 1919-20. Κατέληξε στην περιοχή της Βρετανικής Εντολής (Mandate) για την Παλαιστίνη, όπου έζησε και εργάστηκε κυρίως μεταξύ των αγροτών και των φτωχών των πόλεων. Η δολοφονία του Al-Qassam είχε τεράστια απήχηση, τέτοια που μέσα σε λίγους μήνες συνέβαλε στην έκρηξη της μεγαλύτερης γενικής απεργίας στην αποικιακή ιστορία του Μεσοπολέμου. Η καλύτερη εξιστόρηση έχει γίνει από τον Γκασάν Καναφανί, τον σπουδαίο Παλαιστίνιο συγγραφέα που δολοφονήθηκε από τους Ισραηλινούς το 1972· θα αποτελούσε το πρώτο κεφάλαιο της ιστορίας του παλαιστινιακού αγώνα που με τον θάνατό του έμεινε ημιτελέςⁱ.

Η ανάλυση του Καναφανί παραμένει σε ισχύ μέχρι σήμερα. Μεταξύ άλλων, υπογράμμισε τις οικονομικές συνέπειες για τις λαϊκές τάξεις που είχε η αυξημένη εβραϊκή μετανάστευση στην Παλαιστίνη κατά τη δεκαετία του 1930, μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία· οι απολύσεις των Αράβων εργατών από τα εργοστάσια και τα εργοτάξια σε εναρμόνιση με την πολιτική του Μπεν-Γκουριόν «Μόνο Εβραίοι Εργάτες»· η έξωση 20.000 αγροτικών οικογενειών από τα χωράφια και τα περιβόλια τους, που πουλήθηκαν στους σιωνιστές εποίκους από ανύπαρκτους γαιοκτήμονες· η αυξανόμενη φτώχεια. Αυτές οι λαϊκές εξεγέρσεις ξεσπούν όταν οι άνθρωποι φτάνουν σε ένα σημείο όπου απλά δεν μπορούν να συνεχίσουν να ζουν όπως πριν, και στην περίπτωση αυτή ο κοινωνικός θυμός συνδυάζεται με ισχυρά εθνικά και θρησκευτικά συναισθήματα. Οι Παλαιστίνιοι εξεγέρθηκαν ενάντια σε ολόκληρη την ισχύ της Βρετανικής Αυτοκρατορίας—η οποία, για ενάμιση αιώνα, δεν είχε αναγκαστεί να παραχωρήσει ανεξαρτησία σε καμία από τις αποικιακές εξαρτήσεις, με μόνη εξαίρεση την Ιρλανδία το 1921. Η Αραβική Εξέγερση συντρίφτηκε από την πιο ισχυρή αυτοκρατορία του κόσμου, αλλά οι Παλαιστίνιοι πολέμησαν για περισσότερα από τρία χρόνια, με το ένα έκτο περίπου του ενήλικου ανδρικού πληθυσμού να σκοτώνεται, να τραυματίζεται, να οδηγείται στη φυλακή ή στην εξορία. Στα χρονικά του Μεσοπολέμου, αυτή ήταν μια χωρίς προηγούμενο προσπάθεια ανατροπής της αποικιακής κυριαρχίας. Καταπνίγηκε μόνο από την ανάπτυξη 100.000 στρατιωτών και της RAF. Αυτή είναι μια ξεχασμένη σελίδα στην παλαιστινιακή ιστορία.

Μήπως αυτή η ήττα οδήγησε επίσης σε μια τέτοια απογοήτευση τις παλαιστινιακές μάζες, ώστε να μην έχουν συνέλθει ακόμη από την τρομοκρατία της περιόδου 1936-39, όταν ξεκίνησε η Νάκμπα το 1947;

Η ήττα της Αραβικής Εξέγερσης άφησε μια βαριά κληρονομιά που επηρέασε για δεκαετίες τον παλαιστινιακό λαό. Όπως έγραψε ο Καναφανί, η Νάκμπα, «το δεύτερο κεφάλαιο της Παλαιστινιακής ήττας» – από τα τέλη του 1947 έως τα μέσα του 1948 – ήταν εκπληκτικά σύντομη, επειδή στην πραγματικότητα αποτελούσε μόνο την κατάληξη αυτού του μακρού και αιματηρού κεφαλαίου που διήρκεσε από τον Απρίλιο του 1936 μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1939ⁱⁱ. Οι Σιωνιστές ηγέτες, από τον Μπεν-Γκουριόν και μετέπειτα, αντέγραψαν σχεδόν με κάθε λεπτομέρεια αυτά που έκαναν οι Βρετανοί. Για αυτόν και μόνο τον λόγο, αξίζει να θυμηθούμε πόσο κόστισε στην παλαιστινιακή κοινωνία. Τουλάχιστον 2.000 σπίτια ανατινάχτηκαν, οι καλλιέργειες καταστράφηκαν, περισσότεροι από εκατό αντάρτες εκτελέστηκαν για κατοχή πυροβόλων όπλων. Όλα αυτά συνοδεύονταν με απαγόρευση της κυκλοφορίας, κρατήσεις χωρίς δίκη, εσωτερική εξορία, βασανιστήρια, πρακτικές όπως το να δένουν χωρικούς στο μπροστινό μέρος των ατμομηχανών για ασπίδα απέναντι στις επιθέσεις των αγωνιστών της ελευθερίας. Σε έναν αραβικό πληθυσμό ενός εκατομμυρίου περίπου, δολοφονήθηκαν 5.000, τραυματίστηκαν πάνω από 10.000 και περισσότεροι από 5.000 πολιτικοί κρατούμενοι ρίχτηκαν να σαπίζουν μέσα στις αποικιακές φυλακές.

Οι Βρετανοί, κατά τη διαδικασία της συντριβής της Αραβικής Εξέγερσης, έδωσαν στις σιωνιστικές δυνάμεις που συνεργάζονταν μαζί τους μια πολύτιμη εκπαίδευση για την καταστολή εξεγέρσεων.

Πράγματι. Οι Σιωνιστές διδάχτηκαν όλες τις βρώμικες τεχνικές της αποικιοκρατίας από ειδικούς της καταστολής των εξεγέρσεων, όπως ο Orde Wingate και άλλους ειδικούς στα βασανιστήρια και τις δολοφονίες. Οι Βρετανοί έφεραν βετεράνους από την Ινδία, όπως ο Charles Tegart, ο διαβόητος Αρχηγός της Αστυνομίας στην Καλκούτα, που είχε γίνει ο ίδιος έξι φορές στόχος απόπειρας δολοφονίας από Ινδούς εθνικιστές. Τα ίδια τα οχυρά και τα στρατόπεδα κράτησης που έχτισε ο Tegart εξακολουθούν και σήμερα να χρησιμοποιούνται από το Ισραήλ. Έφεραν ανθρώπους από την Ιρλανδία και άλλα μέρη της Αυτοκρατορίας, όπως το Σουδάν, από όπου είχε ξεκινήσει ο Wingate, και όπου ο ξάδερφος του πατέρα του, ο Reginald Wingate, ήταν Γενικός Κυβερνήτης και πριν από αυτό αξιωματικός της υπηρεσίας πληροφοριών.

Το όνομα του Orde Wingate έχει ξεχαστεί από καιρό. Αμφιβάλλω εάν πολλοί αναγνώστες θα είχαν έστω ακούσει για αυτήν την παρανοϊκή ανθρώπινη φιγούρα, για την οποία ο Μοντγκόμερι είπε ότι το καλύτερο πράγμα που έκανε ποτέ ήταν να βρίσκεται μέσα στο αεροπλάνο που συνετρίβη στη Βιρμανία το 1944 και σκοτώθηκε. Ποιος πραγματικά ήταν και ποιες ειδικές σχέσεις είχε με τις σιωνιστικές δυνάμεις; Θυμάμαι αόριστα μια τηλεοπτική σειρά του BBC το 1976, όπου απεικονιζόταν ως ήρωας …

Ήταν ένας ψυχρός δολοφόνος αποικιοκράτης, που έφτασε να γίνει στρατηγός, τον οποίο μισούσαν και πολλοί από την δική του πλευρά, όπως υποδηλώνει η παρατήρηση του Μοντγκόμερι· ο Μοντγκόμερι περιέγραψε επίσης τον Wingate ως «διανοητικά ανισόρροπο». Ο Τσόρτσιλ, ο οποίος δεν λεπτολογούσε όταν επρόκειτο να προκαλέσει δεινά σε υποκείμενους πληθυσμούς, αποκάλεσε τον Wingate «πολύ τρελό για να διοικεί». Γεννήθηκε στην υπό βρετανική κατοχή Ινδία σε μια ευσεβή οικογένεια της Αδελφότητας του Πλύμουθⁱⁱⁱ. Χριστιανός φονταμενταλιστής και οπαδός της κυριολεκτικής ερμηνείας της Βίβλου, ασπάστηκε την εκδοχή της Παλαιάς Διαθήκης σχετικά με την λύτρωση των Εβραίων. Έφτασε στην Παλαιστίνη ως Λοχαγός της υπηρεσίας στρατιωτικών πληροφοριών, τη στιγμή που άρχιζε η εξέγερση του 1936. Γνώριζε αραβικά, έμαθε εβραϊκά και έγινε το πρόσωπο κλειδί για την εκπαίδευση μαχητών της Haganah^iv ως «Ειδικών Νυχτερινών Αποσπασμάτων» —με άλλα λόγια, αποσπασμάτων δολοφόνων— για να στοχεύουν και να σκοτώνουν Παλαιστίνιους χωρικούς στα βουνά, όπως κάνουν σήμερα οι ισραηλινοί στρατιωτικοί και οι έποικοι. Η φήμη του ήταν τέτοια που με το ξέσπασμα του ευρωπαϊκού πολέμου το 1939, οι Άραβες προύχοντες ζήτησαν να εκδιωχθεί ο Wingate από την περιοχή. Τέτοιος ήταν. Το διαβατήριό του σφραγίστηκε ώστε να απαγορεύεται η επιστροφή του. Η δουλειά του είχε γίνει. Είχε εκπαιδεύσει πολλούς από τους άνδρες που έγιναν διοικητές της Palmach^v και αργότερα του ισραηλινού στρατού, όπως ο Moshe Dayan και ο Yigal Allon. Αρκετές τοποθεσίες στο Ισραήλ φέρουν το όνομά του και δικαίως θεωρείται ο ιδρυτής του ισραηλινού στρατιωτικού δόγματος.

Τους δίδαξε καλά.

Ναι. Αυτό που κάποτε ήταν βρετανική αποικιακή ειδικότητα έγινε ισραηλινή αποικιακή ειδικότητα. Όλα όσα έκαναν οι Ισραηλινοί τα έμαθαν από τους Βρετανούς—συμπεριλαμβανομένων των νόμων, των Κανονισμών Άμυνας Έκτακτης Ανάγκης του 1945, για παράδειγμα, που χρησιμοποίησαν οι Βρετανοί εναντίον της Irgun^vi. Οι ίδιοι νόμοι εξακολουθούν να ισχύουν, οι οποίοι χρησιμοποιούνται πλέον εναντίον των Παλαιστινίων. Όλα προέρχονται από το βρετανικό αποικιακό εγχειρίδιο.

Μια νίκη —ή ακόμα και μια ισοπαλία— για την Αραβική Εξέγερση θα είχε θέσει τα θεμέλια μιας παλαιστινιακής εθνικής ταυτότητας και θα ενίσχυε τις δυνάμεις τους για τις μάχες που θα ακολουθούσαν. Εσύ υποστηρίζεις, όπως και ο Καναφανί, ότι οι αμφιταλαντεύσεις της παραδοσιακής παλαιστινιακής ηγεσίας έπαιξαν καθοριστικό ρόλο για την ήττα, καθώς υποτάσσονταν — όπως έκαναν για παράδειγμα στη Διάσκεψη του Σεντ Τζέιμς— στους, συνεργαζόμενους με τους Βρετανούς, Άραβες βασιλιάδες που είχαν ενθρονίσει οι ίδιοι οι Βρετανοί;

Τότε, όπως και τώρα, η παλαιστινιακή ηγεσία ήταν διχασμένη. Υπονομεύονταν από την ίδια τους την αδυναμία να συμφωνήσουν σε μια κατάλληλη στρατηγική – να κινητοποιήσουν τον πληθυσμό και να δημιουργήσουν ένα αντιπροσωπευτικό εθνικό φόρουμ, μια λαϊκή συνέλευση όπου θα μπορούσαν να συζητηθούν αυτά τα ζητήματα. Οι Βρετανοί, σε αντίθεση με την Ινδία, το Ιράκ και μέρη της Αφρικής, αρνήθηκαν στους Παλαιστίνιους οποιαδήποτε πολιτική πρόσβαση στο αποικιακό κράτος. Έτσι, το επιχείρημα για μια λαϊκή συνέλευση που θα διαχωριζόταν αποφασιστικά από τις δομές του αποικιακού ελέγχου ήταν πολύ ισχυρό.

Άλλη βασική ιστορική συνθήκη για την Εξέγερση αποτέλεσε η άνοδος του φασισμού στην Ευρώπη.

Από τη στιγμή που οι Ναζί ήρθαν στην εξουσία, η όλη κατάσταση για τους Εβραίους άλλαξε σε ότι αφορά τις σχέσεις τους με τον υπόλοιπο κόσμο και τον σιωνισμό. Αυτό είναι απολύτως κατανοητό. Προκάλεσε αλλαγές και στην Παλαιστίνη: μεταξύ του 1932 και του 1939, το εβραϊκό ποσοστό του πληθυσμού αυξήθηκε από το 16 ή το 17 τοις εκατό στο 31 τοις εκατό. Οι Σιωνιστές απέκτησαν ξαφνικά μια ικανή δημογραφική βάση για να καταλάβουν την Παλαιστίνη, την οποία δεν είχαν το 1932.

Οι Παλαιστίνιοι έγιναν τα έμμεσα θύματα της ευρωπαϊκής γενοκτονίας των Εβραίων.

Απολύτως. Οι Παλαιστίνιοι πληρώνουν για ολόκληρη την ιστορία του ευρωπαϊκού μίσους για τους Εβραίους, που χρονολογείται από τους μεσαιωνικούς χρόνους. Οι εκδιώξεις των Εβραίων από την Αγγλία του Εδουάρδου Α’ το 1290, οι γαλλικές απελάσεις τον επόμενο αιώνα, τα ισπανικά και πορτογαλικά διατάγματα τη δεκαετία του 1490, τα ρωσικά πογκρόμ από τη δεκαετία του 1880 και τέλος η ναζιστική γενοκτονία. Ιστορικά, ένα στην ουσία του ευρωπαϊκό χριστιανικό φαινόμενο.

Τι θα είχε συμβεί αν δεν είχε γίνει γενοκτονία των Εβραίων στην Ευρώπη και οι Γερμανοί φασίστες ήταν απλοί φασίστες χωρίς την εμμονή να εξαφανίσουν τους Εβραίους;

Τι θα μπορούσε να είχε συμβεί. Λοιπόν δες την κατάσταση το 1939. Υπήρχε ήδη ένα σιωνιστικό σχέδιο, με ισχυρή υποστήριξη της βρετανικής αυτοκρατορίας, για λόγους που δεν είχαν καμία σχέση με τους Εβραίους ή τον σιωνισμό. Είχε να κάνει με στρατηγικά συμφέροντα. Η Διακήρυξη του Μπάλφουρ έγινε από τον άνθρωπο που σχεδίασε και εισηγήθηκε το πιο αντισημιτικό νομοσχέδιο στη βρετανική κοινοβουλευτική ιστορία, τον Νόμο περί Αλλοδαπών του 1905. Η βρετανική άρχουσα τάξη δεν νοιαζόταν για τους ίδιους τους Εβραίους. Μπορεί να νοιάζονταν για την ερμηνεία της Βίβλου, αλλά αυτό που τους ένοιαζε περισσότερο ήταν η στρατηγική σημασία της Παλαιστίνης και της Μέσης Ανατολής ως πύλη προς την Ινδία, πολύ πριν το 1917. Αυτό τους απασχολούσε, από την αρχή μέχρι το τέλος. Όταν αναγκάστηκαν να φύγουν το 1948, μπορούσαν να το κάνουν επειδή είχαν ήδη εγκαταλείψει την Ινδία το 1947 και δεν χρειάζονταν πλέον για αυτό τον σκοπό την Παλαιστίνη. Αν ο Χίτλερ είχε δολοφονηθεί, θα εξακολουθούσε να υπάρχει ένα σιωνιστικό σχέδιο, με την υποστήριξη της βρετανικής αυτοκρατορίας. Ο σιωνισμός θα είχε επίσης προσπαθήσει να καταλάβει ολόκληρη τη χώρα, όπως ήταν πάντα ο στόχος του και θα προσπαθούσε ακόμα να δημιουργήσει μια εβραϊκή πλειοψηφία μέσω εθνοκάθαρσης και μετανάστευσης. Δεν θα μπορούσα να κάνω άλλες εικασίες πέρα από αυτό.

Όμως δεν υπήρχαν και αντισιωνιστικά ρεύματα μέσα στις εβραϊκές κοινότητες;

Σίγουρα, υπήρχαν Εβραίοι κομμουνιστές, Εβραίοι που επιθυμούσαν να αφομοιωθούν [στα κοινωνικά τους περιβάλλοντα]. Η συντριπτική πλειονότητα του διωκόμενου εβραϊκού πληθυσμού της Ανατολικής Ευρώπης επέλεξε τη μετανάστευση στις αποικίες των λευκών εποίκων: Νότια Αφρική, Αυστραλία, Καναδάς, Νέα Ζηλανδία και, πάνω απ’ όλα, Ηνωμένες Πολιτείες. Μερικοί πήγαν επίσης στην Αργεντινή και σε άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής. Αυτοί αποτελούσαν την πλειοψηφία και εκεί πήγε το μεγαλύτερο μέρος του παγκόσμιου εβραϊκού πληθυσμού, εκτός από αυτούς που έμειναν στην Ευρώπη. Ο αντισιωνισμός ήταν ένα εβραϊκό σχέδιο που υπήρχε μέχρι τον Χίτλερ. Πριν από τότε, οι Σιωνιστές αποτελούσαν μια μειοψηφία και το πρόγραμμά τους αμφισβητήθηκε έντονα μέσα στις εβραϊκές κοινότητες. Αλλά το Ολοκαύτωμα παρήγαγε κάποιου είδους κατανοητή ομοιομορφία στην υποστήριξη του σιωνισμού.

Οι ήττες συνήθως έχουν ως αποτέλεσμα να σταματούν για λίγο τα πάντα· μετά, η αντίσταση ανεβαίνει ξανά, με διαφορετικές μορφές. Αλλά στην περίπτωση του 1936–39, την ήττα ακολούθησε αμέσως η έκρηξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου — ο οποίος ξεκίνησε στην Κίνα, αν και πολλοί τον αποκαλούν ευρωπαϊκό πόλεμο. Ποια ήταν η στάση της παλαιστινιακής ηγεσίας εκείνη την περίοδο; Στην Ινδονησία, τη Μαλαισία, την Ινδία και μέρη της Μέσης Ανατολής, ορισμένα τμήματα του εθνικιστικού κινήματος είπαν: ο εχθρός του εχθρού μας είναι φίλος μας, έστω και προσωρινά. Εφόσον ο εχθρός μας είναι η Βρετανική Αυτοκρατορία, αυτό σημαίνει [ότι φίλοι μας είναι] οι Γερμανοί ή οι Ιάπωνες. Στο βιβλίο του για την Αίγυπτο, ο Ανουάρ Αμπντέλ-Μάλεκ αφηγείται πώς, καθώς φαινόταν ότι ο Ρόμελ θα μπορούσε να καταλάβει την Αίγυπτο, τεράστια πλήθη συγκεντρώθηκαν στην Αλεξάνδρεια φωνάζοντας, «Προχώρα, Ρόμελ, προχώρα!» Ήθελαν οποιονδήποτε άλλον εκτός από τους Βρετανούς. Ποιες ήταν οι διαθέσεις στην Παλαιστίνη;

Οι διαθέσεις στην Παλαιστίνη ήταν βαθιά διχασμένες. Ένα μειοψηφικό τμήμα της ηγεσίας ευθυγραμμίστηκε με τους Γερμανούς, ακολουθώντας τον Μεγάλο Μουφτή^vii. Αυτός είχε μια ασυνήθιστη διαδρομή τον καιρό του πολέμου: οι Γάλλοι τον έδιωξαν από την Βηρυτό, οι Βρετανοί τον έδιωξαν από το Ιράκ όταν το κατέλαβαν ξανά το 1941, μετά τον έδιωξαν και από το Ιράν. Προσπάθησε να πάει στην Τουρκία αλλά οι Τούρκοι δεν του επέτρεψαν να μείνει εκεί, έτσι κατέληξε στη Ρώμη και στη συνέχεια στο Βερολίνο. Αλλά οι περισσότεροι Παλαιστίνιοι δεν υιοθέτησαν αυτή τη γραμμή. Πολλοί εντάχθηκαν στον Βρετανικό Στρατό και πολέμησαν με τις Συμμαχικές δυνάμεις. Ασφαλώς, πολλοί ηγέτες είχαν δολοφονηθεί από τους Άγγλους, είτε στο πεδίο της μάχης είτε με εκτελέσεις. Άλλοι εξορίστηκαν. Οι Βρετανοί προτιμούσαν να εξορίζουν τους εθνικιστές αντιπάλους τους σε νησιωτικές κτήσεις: Μάλτα, Σεϋχέλλες, Σρι Λάνκα, Ανταμάν. Ο θείος μου στάλθηκε στις Σεϋχέλλες για μερικά χρόνια, μαζί με άλλους Παλαιστίνιους ηγέτες και μετά εξορίστηκε στη Βηρυτό για αρκετά ακόμη χρόνια. Και έτσι το μεγαλύτερο τμήμα της ηγεσίας αντιλαμβανόταν ότι η Βρετανία δεν θα μπορούσε ποτέ να γίνει φίλη τους. Μπορείς να διαβάσεις τα απομνημονεύματα του θείου μου: μεταστράφηκε σε φανατικό αντιβρετανό. Ήταν πάντα εθνικιστικής και αντιβρετανός, αλλά ο βαθμός στον οποίο η Εξέγερση άλλαξε τις απόψεις των Παλαιστινίων είναι αξιοσημείωτος. Προηγουμένως, η ηγεσία προσπαθούσε πάντα να συμφιλιωθεί με τους Βρετανούς, ακολουθώντας τη γραμμή πολλών αποικιακών ελίτ. Αυτό άλλαξε με τη συντριβή της Εξέγερσης.

Τελικά, η ήττα της Εξέγερσης και, στη συνέχεια ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος άφησαν τους Παλαιστίνιους απροετοίμαστους για αυτό που θα ακολουθούσε, όταν οι δύο νέες υπερδυνάμεις —οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση— υποστήριξαν τον σιωνισμό, ενώ επί τόπου οι Βρετανοί συνεργάστηκαν με τους Σιωνιστές και τους Ιορδανούς για να αποτρέψουν την ίδρυση ενός παλαιστινιακού κράτους. Οι Παλαιστίνιοι δεν ήταν επαρκώς οργανωμένοι για να αντιμετωπίσουν την επίθεση του σιωνιστικού στρατού, η οποία ξεκίνησε τον Νοέμβριο του 1947, μερικούς μήνες πριν από τη λήξη τoυ καθεστώτος της Βρετανικής Εντολής, στις 15 Μαΐου 1948, όταν υποτίθεται ότι τέθηκε σε ισχύ το Σχέδιο Διχοτόμησης του ΟΗΕ και οι αραβικοί στρατοί ενεπλάκησαν στη διένεξη. Μέχρι τότε, οι σιωνιστικές δυνάμεις είχαν καταλάβει τη Γιάφα, τη Χάιφα, την Τιβεριάδα, τη Σαφάντ και δεκάδες χωριά, εκδιώκοντας περίπου 350.000 Παλαιστίνιους και είχαν ήδη κατακτήσει μεγάλο μέρος αυτού που επρόκειτο να αποτελέσει το αραβικό κράτος σύμφωνα με το Σχέδιο Διχοτόμησης του ΟΗΕ. Έτσι, οι Παλαιστίνιοι είχαν ήδη ηττηθεί πριν ακόμη ανακηρυχθεί το Κράτος του Ισραήλ και ξεκινήσει ο λεγόμενος Αραβο-Ισραηλινός Πόλεμος.

Θα έρθουμε στο ρόλο, σε όλα αυτά, των Ηνωμένων Πολιτειών. Όμως πώς εξηγείς την υποστήριξη της Σοβιετικής Ένωσης προς τους Σιωνιστές, που τους προμήθευσαν τσέχικα όπλα για να συνεχίσουν τις μάχες;

Ο Στάλιν έκανε, όπως ξέρεις, μια απότομη στροφή. Από σταθερή αντιεθνικιστική και αντισιωνιστική δύναμη, η Σοβιετική Ένωση, έγινε ξαφνικά ένας υπέρμαχος του εβραϊκού κράτους. Αυτό προκάλεσε τεράστιο σοκ στα κομμουνιστικά κόμματα του αραβικού κόσμου. Υπήρξαν πολλά κίνητρα, νομίζω [για αυτή τη στροφή]. Ήταν σίγουρα μια προσπάθεια να ξεπεράσουν τις Ηνωμένες Πολιτείες και υπήρχε η αίσθηση ότι αυτό [το κράτος] μπορεί να ήταν μια σοσιαλιστική χώρα που θα ευθυγραμμιζόταν με τη Σοβιετική Ένωση. Ο Στάλιν επιθυμούσε επίσης να υπονομεύσει τους Βρετανούς στη Μέση Ανατολή. Θυμηθείτε, είχε περάσει τα νιάτα του πολεμώντας στο νότο της Σοβιετικής Ένωσης κατά τη διάρκεια του Ρωσικού Εμφυλίου Πολέμου, όταν οι Βρετανοί ήταν οι κύριοι υποστηρικτές των Λευκών—χρηματοδοτώντας, εξοπλίζοντας και εκπαιδεύοντάς τους. Τους υποστήριξαν με στρατεύματα και στόλους από τη Βαλτική μέχρι την Κασπία και τη Μαύρη Θάλασσα. Από νωρίς, ο Στάλιν ανέπτυξε μια μεγάλη εχθρότητα προς τη Βρετανία και μια εμμονή για την απειλή που αποτελούσε η βρετανική δύναμη στα νότια της ΕΣΣΔ. Και τώρα έβλεπε [τη δημιουργία του Ισραήλ] ως μια ευκαιρία για τη Σοβιετική Ένωση που θα μπορούσε να υπονομεύσει στην περιοχή τα αραβικά καθεστώτα-μαριονέτες της Βρετανίας^vii(2)

Ήταν μια καταστροφική πολιτική παρέμβαση. Αλλά δεν κράτησε τόσο πολύ.

Περίπου δύο χρόνια. Αλλά ναι, ακριβώς έτσι. Αν κοιτάξετε την ψηφοφορία στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, χωρίς τη Σοβιετική Ένωση και τις προσαρτήσεις της, τη Λευκορωσία και την Ουκρανία, καθώς και τις χώρες που επηρεάζονταν από αυτή, οι Αμερικανοί θα είχαν δυσκολία να προωθήσουν το ψήφισμα για τη Διχοτόμηση. Μπορεί να το έκαναν, αλλά θα μπορούσε να οδηγήσει σε ένα διαφορετικό αποτέλεσμα. Και η συμφωνία για τα όπλα της Τσεχίας ήταν κρίσιμη για τις νίκες του Ισραήλ εναντίον των αραβικών στρατών στο πεδίο της μάχης.

Αυτό μας οδηγεί στις αραβικές ελίτ –τις μοναρχίες και τα σεΐχάτα που εγκατέστησε η Βρετανία μετά την κατάρρευση των Οθωμανών– στη συνεργασία τους με τους Βρετανούς και στην αποτυχία τους να βοηθήσουν στην ήττα αυτής της οντότητας που είχε δημιουργήσει η Βρετανική Αυτοκρατορία.

Οι μοναρχίες της Αιγύπτου, της Ιορδανίας και του Ιράκ έπαιξαν εδώ τον πιο σημαντικό ρόλο. Δέχονταν ανταγωνιστικές πιέσεις, τόσο από τα πάνω, όσο και από τα κάτω. Από τη μια πλευρά, οι Βρετανοί δεν είχαν καμία απολύτως επιθυμία να δουν ένα παλαιστινιακό κράτος. Εξακολουθούσαν να διατηρούν τεράστια εχθρότητα προς τους Παλαιστίνιους, παρόλο που είχαν γίνει εχθρικοί και προς τους Σιωνιστές, λόγω της αιματηρής εκστρατείας που διεξήγαγαν εναντίον τους η Irgun, η Συμμορία του Stern^viii και η Haganah, στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η Βρετανία απείχε από το ψήφισμα του ΟΗΕ για τη Διχοτόμηση. Ένα εβραϊκό κράτος θα δημιουργούνταν και δεν υπήρχε τίποτα που θα μπορούσε να το εμποδίσει. Όμως ήλπιζαν ότι μέσω των πελατειακών καθεστώτων τους θα εξισορροπούσαν τη δύναμή του και θα διατηρούσαν την επιρροή τους σε ένα τμήμα της Παλαιστίνης, χάρις στον Εμίρη Αμπντουλάχ της Υπεριορδανίας, ο στρατός του οποίου διοικούνταν από Βρετανούς αξιωματικούς.

Από την άλλη πλευρά, υπήρχε η πίεση της κοινής γνώμης. Ο αραβικός κόσμος ανησυχούσε εδώ και καιρό για τον Σιωνισμό. Όταν ερευνούσα αυτό το ζήτημα, βρήκα εκατοντάδες πρώιμα άρθρα εφημερίδων από την Κωνσταντινούπολη, τη Δαμασκό, το Κάιρο και τη Βηρυτό, σχετικά με την Παλαιστίνη. Υπήρξαν εθελοντές από τη Συρία και την Αίγυπτο που πολέμησαν στην Παλαιστίνη κατά τη διάρκεια της Αραβικής Εξέγερσης. Έτσι αυτά τα γειτονικά καθεστώτα βρέθηκαν κάτω από τη λαϊκή πίεση να κάνουν κάτι για την καταστροφή που εκτυλισσόταν στην Παλαιστίνη στα 1947–48, καθώς οι Σιωνιστές κέρδιζαν γρήγορα το πάνω χέρι και οι άποροι πρόσφυγες άρχισαν να φτάνουν στις αραβικές πρωτεύουσες. Οι Βρετανοί φυσικά επιθυμούσαν, να μπουν οι Ιορδανοί, να προσαρτήσουν τη Δυτική Όχθη και την Ανατολική Ιερουσαλήμ για τους εαυτούς τους. Η Αίγυπτος και οι άλλες αραβικές χώρες αναγκάστηκαν από τους λαούς τους να επέμβουν. Αλλά το έκαναν απρόθυμα, και μόνο αφού οι Βρετανοί είχαν αποσυρθεί.

Αυτό είχε μια τεράστια ριζοσπαστική επίδραση στους νεαρούς Άραβες αξιωματικούς που εμπλέκονταν, συμπεριλαμβανομένου του Αμπντέλ Νάσερ. Έγραψε στα απομνημονεύματά του: δεν μας δόθηκαν τα μέσα για να πολεμήσουμε, και καθώς πολεμούσαμε τους Ισραηλινούς, σκεφτόμασταν τη διεφθαρμένη και ελεγχόμενη από τους Βρετανούς μοναρχία στην πατρίδα. Μαζί με δύο στενούς συντρόφους της εθνικιστικής ομάδας των Ελεύθερων Αξιωματικών, τον Αμπντέλ Χακίμ Αμέρ και τον Ζακαρία Μοχιεντίν, ο Νάσερ τοποθετήθηκε στη Γάζα και τη Ράφα και παρατήρησε από πρώτο χέρι την οργή των στρατιωτικών κατά της Ανώτατης Διοίκησης στο Κάιρο. Παραθέτει έναν στρατιώτη που μετά από κάθε νέα άσκοπη διαταγή συνέχιζε να επαναλαμβάνει: «Ντροπή, ντροπή μας», με τον τραβηγμένο σαρκαστικό τονισμό της αιγυπτιακής υπαίθρου^ix. Ο πόλεμος ενίσχυσε τη δημοτικότητα των Ελεύθερων Αξιωματικών και τελικά οδήγησε στην ανατροπή της μοναρχίας το 1952. Αυτό ίσχυσε και για τους Ιρακινούς και τους Σύριους. Σχεδόν μόλις τελείωσε ο πόλεμος, υπήρξε μια σειρά από πραξικοπήματα στη Συρία, που τα ακολούθησε η επανάσταση του 1952 στην Αίγυπτο και στη συνέχεια στο Ιράκ το 1958. Οι στρατιωτικοί που συμμετείχαν είχαν όλοι πολεμήσει στην Παλαιστίνη.

Έτσι η Παλαιστίνη διαμελίστηκε, αλλά όχι σύμφωνα με το σχέδιο που συμφωνήθηκε από τα Ηνωμένα Έθνη.

Ο Μπεν-Γκουριόν και η σιωνιστική ηγεσία ήθελαν να την πάρουν όλη, απλώς εκείνη την περίοδο δεν είχαν τα μέσα. Έτσι συμβιβάστηκαν με το 78 τοις εκατό.

Από τότε άρχισε ένας σχεδόν συνεχής πόλεμος. Το πρώτο κύμα προσφύγων έφτασε στη Γάζα το 1948 μετά τη Νάκμπα, συμπεριλαμβανομένων πολλών φίλων μας. Αυτοί δεν είχαν ζήσει προηγουμένως στη Γάζα.

Το ογδόντα τοις εκατό του πληθυσμού της σημερινής Λωρίδας της Γάζας προέρχεται από πρόσφυγες, οι περισσότεροι από τους οποίους έφτασαν εκεί το 1948. Υπάρχουν πληθυσμοί από τη Νεγκέβ και από άλλες περιοχές που εκδιώχθηκαν αργότερα. Ωστόσο το 80 τοις εκατό του πληθυσμού της Γάζας προέρχεται από αλλού.

Όπως και ένα μεγάλο μέρος της γενιάς μου, έμαθα για πρώτη φορά για την κλίμακα της παλαιστινιακής Νάκμπα —της καταστροφής— το 1967, μετά από τον Πόλεμο των Έξι Ημερών. Το Ίδρυμα Ειρήνης Μπέρτραντ Ράσελ με έστειλε να επισκεφτώ τους πρόσφυγες, καθώς ήθελε να συντάξουμε μια ερευνητική έκθεση—όπως είχαμε κάνει στο Βιετνάμ για το Διεθνές Δικαστήριο Εγκλημάτων Πολέμου που είχαν συγκροτήσει ο Ράσελ και ο Σαρτρ. Σε εκείνο το ταξίδι συνάντησα τον ξάδερφό σου, τον Ουαλίντ Χαλίντι στο σπίτι του στη Βηρυτό, που δεν θα ξεχάσω ποτέ. Με κάθισε κάτω και μου είπε: «Δεν ξέρεις τι έγινε;» Μου είπε για τη σφαγή του Ντεΐρ Γιασίν τον Απρίλιο του 1948. Τα μάτια μου πετάχτηκαν έξω από το κεφάλι μου. Δεν μπορούσα να πιστέψω ότι δεν τα ήξερα.

Μήπως θυμάσαι πότε έγινε αυτό;

Νομίζω ότι πρέπει να ήταν Ιούλιος, ένα μήνα μετά από τον πόλεμο του 1967. Συναντήσαμε πρόσφυγες σε καταυλισμούς στην Ιορδανία, έξω από τη Δαμασκό, στην Αίγυπτο, καθώς και πολιτικούς και διανοούμενους. Κατά ειρωνική σύμπτωση, ο μεταφραστής μας ήταν ένας μουσουλμάνος Άγγλος, ο Faris Glubb, του οποίου ο πατέρας, ο στρατηγός Sir John Glubb, ήταν αρχιστράτηγος του στρατού της Υπεριορδανίας. Ο Faris ήταν ένθερμος υποστηρικτής της παλαιστινιακής υπόθεσης. Το γεγονός αυτό εξίταρε πολύ τον Ουαλίντ. Αυτός ήταν που μου έδωσε για πρώτη φορά ένα πραγματικό μάθημα για την παλαιστινιακή ιστορία.

Είναι πολύ καλός σε αυτό. Πρόκειται να συμπληρώσει τα 99α γενέθλιά του, πρώτα ο θεός, τον Ιούλιο.

Δεν θα ξεχάσω ποτέ εκείνο το απόγευμα στη Βηρυτό. Και αν άνθρωποι σαν εμένα, μεγαλωμένοι σε μια αριστερή, φιλοαραβική, φιλονασερική οικογένεια, δεν γνώριζαν εκείνη την εποχή για τη Νάκμπα, τότε ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων δεν θα μπορούσε να έχει ιδέα.

Ακριβώς. Εντυπωσιάζομαι διαρκώς από το πόσο λίγη δουλειά έκαναν οι Παλαιστίνιοι για να δημοσιοποιήσουν την υπόθεσή τους, ξεκινώντας από το 1917 και ακόμη μετά το 1967. Μόνο με την τωρινή γενιά έχει σημειωθεί κάποια σημαντική πρόοδος. Και αυτή δεν οφείλεται στην πολιτική ηγεσία, αλλά στην κοινωνία των πολιτών—σε οργανώσεις όπως η PACBI^x, η ομάδα που καλεί για Μποϊκοτάζ, Αποεπένδυση, Κυρώσεις ή το Ινστιτούτο Παλαιστινιακών Σπουδών που ίδρυσε ο Ουαλίντ, το οποίο εργάζεται εδώ και δεκαετίες. Επιτέλους, αρχίζουμε να βλέπουμε αποτελέσματα. Αυτό όμως, παρά την απουσία οποιασδήποτε αρμόδιας επίσημης προσπάθειας. Η PLO ξεκίνησε την ενημέρωση και τη διπλωματική δουλειά στη δεκαετία του 1970 και στις αρχές της δεκαετίας του 80, αν και ήταν ακόμη ανεπαρκής. Εκτός από αυτό, ο απολογισμός ήταν θλιβερός.

Πώς εξηγείτε την διαρκή αδυναμία της σύγχρονης παλαιστινιακής ηγεσίας; Γνωρίζω ότι οι καλύτεροι άνθρωποι έχουν σκοτωθεί.

Αυτό είναι το πιο σημαντικό σημείο. Η δολοφονία των Παλαιστινίων ηγετών έγινε η ειδικότητα του Ισραήλ. Ένας Ισραηλινός συγγραφέας, ο Ronen Bergman, έχει γράψει ένα ανατριχιαστικό βιβλίο σχετικά με αυτό, το Rise and Kill First. Ο τίτλος του τα λέει όλα. Ήταν πολύ προσεκτικοί στην επιλογή αυτών που θέλουν να εξαλείψουν. Μαζί με μερικά αραβικά καθεστώτα, πρέπει να το πούμε: οι Ισραηλινοί έχουν βοηθηθεί στις προσπάθειές τους από τους δολοφόνους της Λιβύης, του Ιράκ και της Συρίας. Οι Ισραηλινοί γνώριζαν τους στόχους τους. Όταν πήγαν να δολοφονήσουν τον Αμπού Τζιχάντ στην Τύνιδα, πέρασαν μπροστά από το σπίτι του Μαχμούντ Αμπάς. Αυτόν δεν τον θεωρούσαν επικίνδυνο —αντίθετα— τον κράτησαν στη ζωή και τον χρησιμοποιούν από τότε. Είναι και αυτή επίσης μια βρετανική ειδικότητα.

Όμως το πρόβλημα της παλαιστινιακής ηγεσίας είναι βαθύτερο. Κατά τη δεκαετία του 1930, ήταν εν μέρει ένα προϊόν της παλαιστινιακής ταξικής δομής – μια χωρίς επαφή με την πραγματικότητα ελίτ γαιοκτημόνων, με περιορισμένες ή αφελείς απόψεις για το πώς να διαπραγματευτεί με τους Βρετανούς. Από τη δεκαετία του 1960, η έλλειψη μιας παγκόσμιας οπτικής από την πλευρά των διαδοχικών γενεών των Παλαιστινίων ηγετών, ήταν ένα σημαντικό πρόβλημα. Αν δείτε τα άλλα αντιαποικιακά κινήματα—τους Ιρλανδούς, τους Αλγερινούς, τους Βιετναμέζους ή τους Ινδούς— καθοδηγήθηκαν από ανθρώπους με εκλεπτυσμένη κατανόηση της παγκόσμιας ισορροπίας των δυνάμεων, του τρόπου με τον οποίο λειτουργούν οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις και πώς να προσεγγίσουν την κοινή γνώμη της μητρόπολης. Ο Νεχρού, ο Μίκαελ Κόλινς, ο ντε Βαλέρα, αυτό το κατανοούσαν. Η αλγερινή ηγεσία κατανοούσε την κατάσταση στη Γαλλία. Οι Ιρλανδοί νίκησαν το 1921 επειδή κατανοούσαν τη βρετανική και αμερικανική πολιτική και είχαν εκεί εκτεταμένα δίκτυα πολιτικών και πληροφοριοδοτών. Η παλαιστινιακή ηγεσία δεν είχε ποτέ τέτοιες γνώσεις ή δεξιότητες. Δεν μου αρέσει να το λέω αυτό, ακούγεται αυτοεξευτελιστικό, είναι όμως αλήθεια.

Πώς θα χαρακτήριζες την παλαιστινιακή ελίτ εκείνης της πρώιμης περιόδου; Στο The Hundred Years’ War on Palestine, μας δίνεις μια εξαιρετική εικόνα για αυτές τις παλαιστινιακές φυλές, τους Χαλίντι και τους Χουσεϊνί. Οι δικοί σου ήταν πιο διανοούμενοι, πιο λόγιοι, οι Χουσεϊνί είχαν την τάση να αναλαμβάνουν πρακτικούς ηγετικούς ρόλους. Αυτό το είδος της ταξικής δομής ήταν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Παλαιστίνης ή με κάποια μορφή υπήρχε και σε άλλα μέρη του αραβικού κόσμου;

Ο όρος που χρησιμοποιούσε ο δάσκαλός μου, ο Άλμπερτ Χουρανί, ήταν προύχοντες [notables] – οι πολιτικές των προυχόντων^xi. Μιλούσε για οικογένειες μάλλον, παρά για φυλές· δεν υπήρχαν φυλετικοί πληθυσμοί. Η ίδια κοινωνική δομή επικράτησε σε όλες τις αραβικές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας· υπήρχαν ελίτ των πόλεων που ασχολούνταν με τη θρησκεία, τη δικαιοσύνη και τη διοίκηση· σε πολλές περιπτώσεις ήταν γαιοκτήμονες και ασχολούνταν με το εμπόριο. Αυτό το κοινωνικό στρώμα ήταν αρκετά απομονωμένο από τις λαϊκές τάξεις, περιφρονούσε τη χειρωνακτική εργασία και σε πολλές περιπτώσεις ακόμη και το εμπόριο. Ήταν ενσωματωμένο για αιώνες στην οθωμανική πολιτική, και πριν από αυτό, στην αυτοκρατορία των Μαμελούκων. Μέλη της οικογένειάς μου συμμετείχαν στη δικαστική εξουσία των Μαμελούκων τον 14ο και 15ο αιώνα. Αυτή η ελίτ ταίριαζε καλά στο είδος της διοίκησης που υπήρχε κάτω από τους Μογγόλους, τους Σαφαβίδες και τους Οθωμανούς. Κάποιοι προσαρμόστηκαν στη σύγχρονη εποχή. Αντί για την θρησκευτική εκπαίδευση, πήγαιναν στη Μάλτα ή στην Κωνσταντινούπολη ή σε αμερικανικά ιεραποστολικά ιδρύματα. Απέκτησαν σύγχρονη εκπαίδευση· αντί να φορούν τουρμπάνι ή φέσι, φορούσαν καπέλο. Αλλά ήταν εξαιρετικά ακατάλληλοι για να διαπραγματευτούν με τους Βρετανούς.

Αυτή η κοινωνική δομή καταστράφηκε το 1948 ολοκληρωτικά. Η υλική βάση της τάξης που κυριαρχούσε στην παλαιστινιακή κοινωνία για αιώνες εξαφανίστηκε. Οι γαιοκτήμονες έχασαν τα εδάφη τους, οι έμποροι έχασαν τις επιχειρήσεις τους κ.ο.κ. Εκτός από σπάνιες εξαιρέσεις, καμία από αυτές τις ελίτ δεν επανεμφανίστηκε μετά το 1948. Η παλαιστινιακή κοινωνία ουσιαστικά επαναστατικοποιήθηκε, όπως το έκαναν με κοινωνική επανάσταση πολλές άλλες αραβικές κοινωνίες – στο Ιράκ, τη Συρία, την Αίγυπτο, όπου οι αιωνόβιες ελίτ και η τάξη των γαιοκτημόνων ανατράπηκαν κατά τη δεκαετία του 1950. Δυναστείες όπως η οικογένεια Αλ-Αζμ της Δαμασκού, εξαφανίστηκαν από την πολιτική. Το ίδιο συνέβη στην Παλαιστίνη λόγω της Νάκμπα. Κατά μία έννοια, άνοιξε την πόρτα σε όσους προέρχονταν από τη μορφωμένη μεσαία τάξη. Η ηγεσία της PLO δεν απαρτιζόταν από άτομα παλαιών οικογενειών προυχόντων. Η μόνη εξαίρεση που μπορώ να σκεφτώ ήταν ο Φαϊζάλ Χουσεϊνί· ήταν ο μόνος εξέχων Παλαιστίνιος ηγέτης μετά το 1948 που προερχόταν από την παλαιά τάξη των ελίτ και ήταν γιος ενός εξαιρετικού στρατιωτικού ηγέτη που σκοτώθηκε στη μάχη το 1948.

Τι συνέβη με τη δική σου οικογένεια εκείνη την περίοδο;

Η οικογένεια διασκορπίστηκε. Η εμπειρία κάποιους τους τραυμάτισε και άλλους τους χαλύβδωσε. Οι παππούδες μου έχασαν το σπίτι της οικογένειας στο Ταλ αλ-Ρις, κοντά στη Γιάφα, και έγιναν πρόσφυγες. Οι θείοι, οι θείες και τα ξαδέρφια μου κατέληξαν ανάμεσα στην Ιερουσαλήμ, τη Ναμπλούς, τη Βηρυτό, το Αμμάν, τη Δαμασκό και την Αλεξάνδρεια. Ως αποτέλεσμα, έχω ξαδέρφια σε όλο τον αραβικό κόσμο και άλλα στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Ωστόσο, αρκετά μέλη της οικογένειάς μου ήταν μεταξύ των τυχερών και των προνομιούχων, καθώς είχαν κάνει καλές σπουδές χάρις στον παππού μου και μερικοί από αυτούς έκαναν καριέρα ως καθηγητές, όπως τα ξαδέρφια μου Ουαλίντ, Ουσάμα και Ταρίφ, ή ως συγγραφείς και μεταφραστές όπως η θεία μου Ανμπάρα και η ξαδέρφη μου Ράντα. Οι γονείς μου, που σχεδίαζαν να επιστρέψουν στην Παλαιστίνη κατέληξαν να μείνουν στις ΗΠΑ, αφού ο πατέρας μου τελείωσε το διδακτορικό του στο Κολούμπια, γι’ αυτό γεννήθηκα εδώ στη Νέα Υόρκη το 1948. Ο πατέρας μου εργαζόταν τότε για τον ΟΗΕ.

Που πήγες σχολείο;

Πήγα στο Διεθνές Σχολείο του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη και πήγα επίσης σε σχολείο στην Κορέα. Σπούδασα ιστορία στο Γέιλ και έκανα το διδακτορικό μου στην Οξφόρδη, με τον Χουρανί. Έτσι εκπαιδεύτηκα σε τρία διαφορετικά μέρη.

Και η Παλαιστίνη απουσίαζε από όλα αυτά τα μέρη.

Πράγματι. Έχω ζήσει στην Παλαιστίνη μόνο για μικρά χρονικά διαστήματα, συνολικά δύο χρόνια περίπου. Έζησα στη Λιβύη για λίγα χρόνια σε πολύ νεαρή ηλικία και έζησα στον Λίβανο για πάνω από δεκαπέντε χρόνια, τις δεκαετίες του 1970 και του 80, διδάσκοντας στο Αμερικανικό Πανεπιστήμιο της Βηρυτού. Έχω ζήσει σε άλλα μέρη, αλλά το μεγαλύτερο μέρος της νιότης μου και περισσότερο από τα μισά χρόνια της ζωής μου τα έχω περάσει στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Για να επιστρέψουμε στις ριζικές ανατροπές της δεκαετίας του 1940: όπως έλεγες, η ταξική δομή άλλαξε σε όλο τον αραβικό κόσμο.

Με μια σαφέστατη εξαίρεση: τις υπόλοιπες μοναρχίες. Η παλιά κοινωνική τάξη δεν έχει αλλάξει στο Μαρόκο, ούτε στην Ιορδανία ή τη Σαουδική Αραβία. Τουλάχιστον, δεν άλλαξε με τον ίδιο τρόπο.

Οι Βρετανοί διατήρησαν όπου μπορούσαν τις μοναρχίες. Ο Τσόρτσιλ τις αγαπούσε ιδιαίτερα και συζητούσε ακόμη τη δυνατότητα δημιουργίας μιας μοναρχίας για την ινδική επαρχία του Παντζάμπ.

Στους Βρετανούς αποικιοκράτες άρεσε να αντιγράφουν τη δική τους αριστοκρατία και το δικό τους σύστημα. Θα ανακάλυπταν μια ντόπια αριστοκρατία σε μέρη τα οποία δεν είχαν γνωρίσει ποτέ κάτι τέτοιο. Οι Γάλλοι προτιμούσαν [να στήνουν] αποικιακές δημοκρατίες.

Η άλλη συνέπεια αυτών των ανατροπών της ριζοσπαστικοποιημένης μεσαίας τάξης ήταν ότι η μικροαστική τάξη των πόλεων απέκτησε πρόσβαση στον στρατό, ειδικά στην Αίγυπτο, τη Συρία και το Ιράκ. Αυτή ήταν η βάση των επαναστατικών εθνικιστικών κινημάτων — στην Ινδία, το γηγενές σώμα των αξιωματικών περιοριζόταν στους δευτερότοκους γιους των ευγενών γαιοκτημόνων. Πώς έγιναν αυτοί οι μετασχηματισμοί στις παλαιστινιακές κοινότητες, στη διασπορά και μέσα στην Παλαιστίνη; Ο Νάσερ υπήρξε ένας μεγάλος ήρωας για τη μετά τη Νάκμπα γενιά. Και για να είμαστε δίκαιοι προσπάθησε – δεν είναι ότι δεν προσπάθησε. Θυμάμαι όταν το είπα αυτό σε έναν Παλαιστίνιο στην Αίγυπτο, μου απάντησε με ένα αστείο: «Ναι Ταρίκ, προσπάθησε, αλλά ξέρεις, είναι όπως ένα λάθος ρολόι. Ένα ρολόι κάνει τικ τοκ και προχωράει μπροστά. Ο Νάσερ κάνει τακ τικ και προχωράει προς τα πίσω. Κατά την άποψή μου, η νέα γενιά των Παλαιστινίων ηγετών έγινε πραγματικά ανεξάρτητη μετά τον Πόλεμο των Έξι Ημερών, όταν αναγνώρισαν ότι κανένα αραβικό κράτος δεν επρόκειτο να τους υπερασπιστεί και ότι έπρεπε να πολεμήσουν για τον εαυτό τους. Τι θα έλεγες σχετικά με αυτό;

Η άποψή μου για τον Αμπντέλ Νάσερ θα ήταν κάπως παρόμοια· τις προάλλες ένας από τους πρώην μαθητές μου με επέπληξε επειδή τον επέκρινα. Όμως το σημείο που πρέπει να τονίσω είναι ότι δεν νομίζω ότι η Παλαιστίνη ήταν ποτέ η προτεραιότητα του Νάσερ, ακόμη και το 1948. Αν διαβάσεις τα απομνημονεύματά του, τα οποία βεβαίως ήταν γραμμένα από σκιώδη συγγραφέα, είναι σαφές ότι η εμμονή του ήταν η Αίγυπτος. Κατανοητό αφού ήταν ένας Αιγύπτιος εθνικιστής. Η Παλαιστίνη ήταν γι’ αυτόν σημαντική, αλλά ποτέ η προτεραιότητα. Για να απαντήσω όμως στο άλλο ερώτημα που κάνεις: πώς προέκυψε αυτή η νέα γενιά ηγετών της Παλαιστινιακής αντίστασης; Είχε αρχίσει να συγκροτείται πριν από το 1967, αλλά το τραύμα του Πολέμου των Έξι Ημερών είχε έναν τεράστιο αντίκτυπο. Όπως είπες, εδραίωσε την κατανόηση ότι τα αραβικά κράτη δεν επρόκειτο να βοηθήσουν. Νομίζω ότι πολλοί πίστευαν ότι θα το έκανε ο Νάσερ—και αυτό ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι. Οι διαδοχικές ήττες του 1948, του 1956 και του 1967 έδειξαν ότι τα αραβικά κράτη δεν είχαν τα μέσα να νικήσουν το Ισραήλ, ανεξάρτητα από το αν είχαν τη θέληση να το κάνουν. Μέσα στην παλαιστινιακή κοινωνία αναπτύχθηκαν εκείνες οι πρωτοβουλίες που οδήγησαν στην κατάκτηση της PLO, την οποία ο Νάσερ είχε ιδρύσει το 1964 προκειμένου να οικειοποιείται και να ελέγχει την ανερχόμενη παλίρροια της εθνικιστικής έξαψης. Το 1968 η PLO κατακτήθηκε από ανεξάρτητες παλαιστινιακές ομάδες που ήταν δυσαρεστημένες με τον αιγυπτιακό έλεγχο. Η Φατάχ ήταν η μεγαλύτερη από αυτές και ο Αραφάτ έγινε σύντομα πρόεδρος της PLO. Για άλλη μια φορά, αυτό ήταν ένα κίνημα από τα κάτω ενάντια στις διορισμένες ελίτ, τον Αχμάντ Σουκεϊρί και άλλους, που αρχικά διοικούσαν την PLO. Παρεμπιπτόντως, ο Σουκεϊρί, ήταν ένα ακόμη μέλος της παλαιάς άρχουσας τάξης. Αλλά από αυτό το σημείο και μετά, υπήρξε μια νέα γενιά Παλαιστινίων ηγετών – Αραφάτ, Χαουατμέχ, Χαμπάς, Αμπού Τζιχάντ και άλλοι – που αντιπροσωπεύουν μια διαφορετική τάξη, ένα διαφορετικό σύνολο χαρακτήρων, από όλα όσα είχαν προηγηθεί.

Ένα από τα πιο σημαντικά συνθήματα του Αραφάτ ήταν το αλ-καράρ αλ-Φιλιστίνι αλ-μουστακίλ—ανεξάρτητη παλαιστινιακή εξουσία για τη λήψη αποφάσεων. Η επιμονή του στην παλαιστινιακή αυτονομία και αυτοδιάθεση ήταν το κλειδί της δημοτικότητάς του αυτήν την πρώιμη περίοδο: «Τα αραβικά καθεστώτα δεν μας ελέγχουν». Αυτή ήταν μια από τις σχετικά λίγες επιτυχίες του, ωστόσο μια σημαντική: η διατήρηση της PLO σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητης από τις αραβικές δυνάμεις που ήθελαν να ελέγξουν το παλαιστινιακό κίνημα, όπως προσπάθησαν να κάνουν ήδη από τη δεκαετία του 1930. Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εξέγερσης, στη Διάσκεψη του Σεντ Τζέιμς το 1939, στη διαμάχη για το ψήφισμα του ΟΗΕ σχετικά με τη Διχοτόμηση ή στην ίδρυση της PLO – τα αραβικά καθεστώτα προσπάθησαν σταθερά να κυριαρχήσουν πάνω στο Παλαιστινιακό ζήτημα, για δικό τους όφελος· σε αντιπαλότητα φυσικά μεταξύ τους. Εξακολουθούν ακόμη να προσπαθούν να το κάνουν, παρόλο που παρακολουθούν με απάθεια και δεν κάνουν απολύτως τίποτα για το μαρτύριο της Γάζα.

Έχεις αναφερθεί ήδη σε μια άλλη ηγετική προσωπικότητα αυτής της γενιάς, τον Γκασάν Καναφανί. Γράφεις πολύ συγκινητικά για αυτόν στο The Hundred Years’ War in Palestine. Τον συνάντησα μια φορά σε ένα συνέδριο στο Κουβέιτ το 1966 και με κατέπληξε.

Ήταν εξαιρετικά χαρισματικός. Τον διαβάζεις σήμερα και το χάρισμά του αναβλύζει σχεδόν από κάθε σελίδα. Αν όμως τον συναντούσες. . . Τον συνάντησα μόνο μερικές φορές. Ο άνθρωπος ήταν μοναδικός.

Δεν μπορώ να θυμηθώ ακριβώς τα λόγια του, τα οποία έκτοτε έγιναν περίφημα, αλλά ρώτησα, υπάρχει κάποια πιθανότητα διευθέτησης μέσω διαπραγματεύσεων με αυτά τα καθάρματα; Και είπε —δεν θα ξεχάσω ποτέ τη φωνή του ή το χαμόγελό του— Ταρίκ, εξήγησέ μου πώς μπορεί να διαπραγματευτεί ο λαιμός με το σπαθί [που κρέμεται από πάνω του]. Με πήραν τα γέλια. Είπα, αυτή είναι μια ευφυέστατη παρομοίωση. Ήταν σπουδαίος διανοούμενος, συγγραφέας αλλά και πολιτικός ηγέτης. Φαινόταν να αντιπροσωπεύει μια ολόκληρη κουλτούρα. Και έτσι τον σκότωσαν. Η Μοσάντ τον ανατίναξε, ενώ ταξίδευε μαζί με την ανιψιά του.

Ακριβώς. Τα λογοτεχνικά του έργα απηχούν μέχρι σήμερα. Ο γιος μου ο Ισμαήλ, μαζί με τη Naomi Wallace, διασκεύασαν το μυθιστόρημά του Επιστρέφοντας στη Χάιφα για το θέατρο. Είναι αδύνατο να βρεις ένα μεγάλο θέατρο στις ΗΠΑ για να το παίξει, αν και έκανε πρεμιέρα στο Finborough Theatre του Λονδίνου. Η διασκευή ανατέθηκε από το Public Theatre της Νέας Υόρκης, αλλά το διοικητικό συμβούλιο αρνήθηκε να επιτρέψει το ανέβασμά του· ισχυρίστηκαν ότι ο Καναφανί ήταν ένας «τρομοκράτης». Ωστόσο, παρά την κατεστημένη λογοκρισία, το έργο του βρίσκεται παντού. Μέχρι σήμερα, οι νουβέλες τυπώνονται, καθώς και τα θεατρικά του έργα, η ποίησή του, τα άλλα του γραπτά, τόσο στα αραβικά όσο και σε μετάφραση. Μαζί με τον Μαχμούντ Νταρβίς και τον Έντουαρντ Σαΐντ, νομίζω ότι είναι ο σημαντικότερος Παλαιστίνιος διανοούμενος του 20ου αιώνα.

Είναι αυτό που λέγαμε προηγουμένως: αυτοί ξέρουν ποιον να σκοτώνουν.

Και ποιον να μη σκοτώνουν.

Τι ήταν αυτό που οδήγησε τον Αραφάτ και την ομάδα γύρω του να αποφασίσουν τελικά να ξεπουλήσουν [τον αγώνα] στο Όσλο το 1993; Ο φίλος μας Έντουαρντ Σαΐντ το αποκάλεσε «Παλαιστινιακές Βερσαλλίες»—μια τιμωρητική ειρήνη.

Ο Έντουαρντ είχε δίκιο, αλλά δεν ήξερε σε ποιο βαθμό. Στην πραγματικότητα, ήταν πολύ χειρότερο από τις Βερσαλλίες. Το σημείο καμπής ήταν το 1988, όταν η ομάδα του Αραφάτ στο Παλαιστινιακό Εθνικό Συμβούλιο ουσιαστικά συνθηκολόγησε με τους όρους των Αμερικανών για την έναρξη διμερούς διαλόγου – οι Παλαιστίνιοι πρέπει να αποκηρύξουν τη βία, κάτι που δεν ζητήθηκε ποτέ από τους Ισραηλινούς και να αποδεχτούν τη διχοτόμηση, υπογράφοντας το ψήφισμα του ΟΗΕ 242, που περιόρισε τα ζητήματα στην έκβαση του πολέμου του 1967. Αυτό το ψήφισμα του ΟΗΕ συντάχθηκε από τους Arthur Goldberg, Abba Eban και Λόρδο Caradon: οι συντάκτες του ήταν οι μεγάλες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις και ο Ισραηλινός πελάτης τους, αν και εγκρίθηκε στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ από την ΕΣΣΔ. Στην πραγματικότητα, οι Ισραηλινοί δεν ήθελαν η PLO να συνθηκολογήσει σε τέτοιο σημείο. Δεν τους ενδιέφεραν οι συνομιλίες, ανεξάρτητα από τι αποδεχόταν η PLO. Αυτοί μπορούσαν να συμφωνήσουν με την απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ 242, να αποδεχτούν τη «λύση των δύο κρατών», να αποκηρύξουν τη βία—και οι Ισραηλινοί και πάλι δεν θα συνομιλούσαν μαζί τους· μέχρι που ο Ράμπιν έσπασε τελικά το ταμπού το 1992.

Πίσω από την στροφή κρύβεται η έκβαση του Πολέμου του Οκτωβρίου του 1973, όταν τα καθεστώτα της Αιγύπτου και της Συρίας κατέστησαν σαφές ότι τα ενδιαφέροντά τους περιορίζονταν στα δικά τους εδάφη που καταλήφθηκαν το 1967: το Σινά και τα Υψίπεδα του Γκολάν. Από κει και πέρα, δεν τους ένοιαζε. Και αυτό κατέστη σαφές στην παλαιστινιακή ηγεσία. Είδα κάποιους από αυτούς να επιστρέφουν από το Κάιρο. Ζούσα εκείνη την περίοδο στη Βηρυτό και διερμήνευα για μια παλαιστινιο-αμερικανική αντιπροσωπεία. Μίλησαν για την εμπειρία τους στο Κάιρο με τον Σαντάτ και πώς ξεκαθάρισε ότι, αυτό είναι το ζητούμενο. Αυτό είναι το ζητούμενο και, αυτό είναι το μόνο ζητούμενο. Εσείς παιδιά να προσέχετε τον εαυτό σας. Δεν το είπε με τόσο πολλά λόγια. . .

Όμως αυτό εννοούσε και αυτό ήταν που έκαναν.

Αυτό το αντιλήφθηκε η ηγεσία της PLO. Από εκείνο το σημείο και μετά, άρχισαν να απομακρύνονται από τον ένοπλο αγώνα και την απελευθέρωση της Παλαιστίνης προς τις διαπραγματεύσεις για τη λεγόμενη λύση δύο κρατών. Το 1974, στο Εθνικό Συμβούλιο της Παλαιστίνης (PNC), προώθησαν την πρώτη αλλαγή στη διατύπωση. Το PFLP^xii και το μεγαλύτερο μέρος των μελών της Φατάχ κατάλαβαν πολύ καλά τι προσπαθούσαν να κάνουν και αντιτάχθηκαν. Χρειάστηκαν χρόνια για την ηγεσία ώστε να φτάσει στο σημείο να κερδίσει τη ρητή έγκριση του PNC για αυτό το πρόγραμμα – να μετακινήσει την PLO από τη θέση για την απελευθέρωση όλης της Παλαιστίνης, με ένα κοσμικό-δημοκρατικό κράτος για μουσουλμάνους, χριστιανούς και εβραίους στο οποίο όλοι είναι ίσοι, σε μια λύση ενός κράτους συν πολλαπλών Μπαντουστάν^xiii, κάτι που σήμαινε πάντα στην πραγματικότητα η λύση των δύο κρατών με τη μεσολάβηση των ΗΠΑ. Αυτό ήταν που μας έδωσαν οι Ισραηλινοί, μικρά κομμάτια γης που χωρίζονται από τεράστιες εκτάσεις παράνομων ισραηλινών εποικισμών. Η ηγεσία του Αραφάτ οπωσδήποτε το αποδέχτηκε αυτό κατ’ αρχήν το 1974 και στη συνέχεια κινήθηκε, αργά αλλά σταθερά, προς την κατεύθυνση να κερδίσει στην άποψη αυτή την παλαιστινιακή κοινή γνώμη και το κίνημα.

Τις προάλλες η Χίλαρι Κλίντον μπήκε στη διαμάχη, για να προσθέσει το πετραδάκι της στο βουνό από ψέματα που έχει υψωθεί γύρω από την «ειρηνευτική διαδικασία». Βασικά ισχυρίστηκε: «Εμείς προσφέραμε στους Παλαιστίνιους τα πάντα με τις Συμφωνίες του Καμπ Ντέιβιντ το 1979, αλλά μας απέρριψαν. Θα μπορούσαν τώρα να είχαν το δικό τους κράτος.» Γνωρίζεις αυτή τη φάση από πρώτο χέρι.

Ένας από τους φοιτητές μου, ένας ακαδημαϊκός που ονομάζεται Seth Anziska, έχει γράψει το καλύτερο βιβλίο για τις μακροπρόθεσμες συνέπειες του Καμπ Ντέιβιντ^xiv. Εγώ στο Brokers of Deceit, επικεντρώθηκα στις διαπραγματεύσεις της Μαδρίτης και της Ουάσιγκτον. Το βασικό σημείο είναι ότι η παλαιστινιακή κρατική υπόσταση και κυριαρχία, ο τερματισμός της κατοχής και των εποικισμών, δεν τέθηκαν ποτέ στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων, ποτέ, οπουδήποτε, σε κανένα στάδιο, από κανένα κόμμα, από τις Ηνωμένες Πολιτείες ή το Ισραήλ ή οποιονδήποτε άλλον. Στο Καμπ Ντέιβιντ το 1979, προσφέρθηκε η «αυτονομία»· στη Μαδρίτη και την Ουάσιγκτον, το 1991, μας επετράπη να διαπραγματευτούμε μόνο για «αυτονομία», ή αυτο-διακυβέρνηση κάτω από την ισραηλινή κυριαρχία· το μόνο που μας είπαν ήταν ότι η συζήτηση για αυτά και για άλλα πράγματα, θα περιλαμβανόταν στα «ζητήματα του τελικού status». Αλλά ξέρουμε ποια θα ήταν η τελική έκβαση. Ο Ράμπιν μας την είπε. Στην τελευταία του ομιλία το 1995, λίγο πριν να δολοφονηθεί επειδή προχώρησε πολύ, εξήγησε πόσο μακριά θα έφτανε στην πραγματικότητα. Είπε: αυτό που προσφέρουμε στους Παλαιστίνιους είναι λιγότερο από ένα κράτος και θα διατηρήσουμε τον έλεγχο ασφαλείας στην κοιλάδα του Ιορδάνη. Με άλλα λόγια, χωρίς αυτοδιάθεση, χωρίς κυριαρχία, χωρίς κρατική υπόσταση. Μια λύση ενός κράτους με πολλαπλά Μπαντουστάν.

Τέτοια ήταν η προσφορά του Ισραήλ. Η οποία ποτέ δεν άλλαξε. Ο Ράμπιν δολοφονήθηκε — ίσως να την είχε αλλάξει, μπορείς να το υποθέσεις, αν δεν είχε σκοτωθεί. Αυτό όμως ήταν εκείνο που είπε στην τελευταία του ομιλία στην Κνεσέτ. Και αυτή ήταν η έκβαση για τον Εχούντ Μπαράκ το 2000, ο οποίος διαπραγματεύτηκε με την PLO, σε αντίθεση με τους περισσότερους άλλους Ισραηλινούς ηγέτες. Ο Ράμπιν, ο Μπαράκ και αργότερα ο Ολμέρτ ήταν πραγματικά πρόθυμοι να διαπραγματευτούν – ήταν πρόθυμοι να βάλουν το σπαθί στο λαιμό, σύμφωνα με την αμίμητη έκφραση του Καναφανί. Τι πρόσφεραν όμως; Ούτε κρατική υπόσταση, ούτε κυριαρχία, ούτε αυτοδιάθεση, ούτε τερματισμό της κατοχής ούτε απομάκρυνση εποικισμών. Όσο για την Κλίντον: είναι μία από τους μεγαλύτερους ψεύτες στην αμερικανική πολιτική και εμπλεκόμενη σε μεγάλο αριθμό εγκλημάτων πολέμου. Ισχυρίστηκε ότι οι φοιτητές δεν καταλαβαίνουν από ιστορία. Όμως, αυτό που προπαγανδίζει σίγουρα δεν είναι ιστορία. Είναι μια εντελώς διαστρεβλωμένη αφήγηση που είναι ψευδής σχεδόν από κάθε άποψη.

Ας στραφούμε προς τη Χαμάς. Είναι σωστό να λέμε, όπως επιμένουν πολλοί από τους αντιπάλους της στην PLO, ότι δημιουργήθηκε από το Ισραήλ;

Όχι. Επίτρεψέ μου να είμαι απόλυτα σαφής. Η Χαμάς εμφανίστηκε στα 1987-88, σε μια κατάσταση για την οποία μόλις μιλήσαμε. Αναπτύχθηκε μέσα από το ισλαμιστικό κίνημα στη Γάζα, ως ξεχωριστή παλαιστινιακή προέκταση της Μουσουλμανικής Αδελφότητας της Αιγύπτου. Αυτό συνέβη ακριβώς κατά τη στιγμή που η Φατάχ και η PLO απομακρύνθηκαν από τον στόχο της απελευθέρωσης ολόκληρης της Παλαιστίνης, ως ενός κοσμικού-δημοκρατικού κράτους, με την αποδοχή των αμερικανο-ισραηλινών όρων που καθορίζονται στο UNSC 242, καταθέτοντας τα όπλα, συμφωνώντας για ένα διαιρεμένο παλαιστινιακό κρατίδιο δίπλα-δίπλα με το Ισραήλ. Η PLO το αποδέχτηκε επίσημα το 1987–88, όταν ακριβώς αναδύθηκε η Χαμάς ως απόσχιση από το ισλαμιστικό κίνημα.

Ωστόσο, μήπως ενθαρρύνθηκαν από τους Ισραηλινούς; Ναι, φυσικά και ενθαρρύνθηκαν. Το Ισραήλ έβλεπε την PLO ως τον κύριο εθνικιστή αντίπαλό του, τον πρωταρχικό κίνδυνο. Οποιοδήποτε κίνημα αντιφρονούντων υπονόμευε την απ’ άκρη σ’ άκρη υποστήριξη των Παλαιστινίων στην PLO ήταν ευπρόσδεκτο για τις ισραηλινές μυστικές υπηρεσίες. Φυσικά και ήταν τέτοιο. Δύο Ισραηλινοί ειδήμονες, ο Σαούλ Μισάλ και ο Αβραάμ Σελά, έγραψαν ένα καλό βιβλίο για τη Χαμάς που μιλά σχετικά με αυτό^xv. Υπήρξε επίσης ένα εξαιρετικό άρθρο του Reuters, το οποίο έμπαινε σε λεπτομέρειες για το πώς οι ισραηλινές υπηρεσίες πληροφοριών χειραγωγούσαν και υποστήριζαν το ισλαμιστικό κίνημα στη Γάζα. Όλα τα άλλα τερμάτισαν τη λειτουργία τους —κάθε έκφραση της παλαιστινιακής ταυτότητας, ακόμη και η Παλαιστινιακή Ερυθρά Ημισέληνος— αλλά όχι οι ισλαμιστές. Αυτοί λειτουργούσαν ελεύθερα. Όταν οι Ισραηλινοί χρειάζονταν κάποιον για να χτυπήσει τους διαδηλωτές της PLO στην πανεπιστημιούπολη Μπιρζέιτ, στη Δυτική Όχθη, θα πήγαιναν με λεωφορεία ισλαμιστές από τη Γάζα διασχίζοντας το Ισραήλ, εξοπλισμένοι με σιδερένιους λοστούς και ρόπαλα, για να χτυπήσουν στο φως της μέρας, τους διαδηλωτές υποστηρικτές της PLO. Φίλοι μου έχουν μιλήσει για παιδιά που αυτοί οι τύποι τους έσπασαν τα χέρια. Στους ισλαμιστές επιτρέπονταν να δρουν χωρίς να τους συλλαμβάνουν, χωρίς να παρεμβαίνουν ανάμεσά τους, όπως δεν είχε γίνει με καμία άλλη οργάνωση της Παλαιστινιακής κοινωνίας των πολιτών.

Όταν εμφανίστηκε η Χαμάς, οι ισραηλινές κατοχικές αρχές στην αρχή διχάστηκαν, επειδή η Χαμάς συνέταξε τον περιβόητο αντισημιτικό της χάρτη και ξεκίνησε επιχειρήσεις εναντίον Ισραηλινών στρατιωτών και εποίκων στη Γάζα, μετά από την έναρξη της Ιντιφάντα τον Δεκέμβριο του 1987. Υπήρξε μια διαμάχη μεταξύ των ισραηλινών υπηρεσιών πληροφοριών και του στρατού: θέλουμε πραγματικά να συνεχίσουμε να υποστηρίζουμε αυτούς τους ανθρώπους ή όχι; Όμως σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, οι ισραηλινές υπηρεσίες πληροφοριών που έλεγχαν τη Λωρίδα της Γάζας τους επέτρεψαν, αν δεν τους υποστήριξαν, τουλάχιστον να λειτουργούν, σύμφωνα με τη λογική του διαίρει και βασίλευε. Μόλις είδα μια υπέροχη ταινία που ονομάζεται Το Γκέτο της Γάζας που έγινε από την Joan Mandell το 1984, η οποία μιλάει για το πώς ήταν η Λωρίδα της Γάζας κάτω από την ισραηλινή κατοχή μέχρι εκείνη τη χρονική στιγμή. Η Mandell ζούσε τότε στην Παλαιστίνη. Η ισραηλινή κατοχή έλεγχε τα πάντα, όπως ελέγχει σήμερα τα πάντα στη Δυτική Όχθη. Προφανώς υπήρξαν προσπάθειες αντίστασης, κάποιες από τις οποίες ήταν επιτυχείς, άλλες όχι. Όμως με την πάροδο του χρόνου, η Χαμάς μετατράπηκε σε ένα κίνημα αντίστασης και τότε οι Ισραηλινοί δεν ήταν πλέον τόσο ευτυχείς με αυτό το γεγονός. Ωστόσο, κατά τα τελευταία χρόνια υπό τον Νετανιάχου, επέστρεψαν στην πολιτική της υποστήριξής, επειδή πίστευαν ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τη Χαμάς για να διατηρήσουν την ειρήνη στη Λωρίδα της Γάζας, με χρήματα από τις χώρες του Κόλπου και ιδιαίτερα το Κατάρ.

Αλλά όπως αποδείχθηκε, δεν ήταν έτσι.

Δεν λειτούργησε τόσο καλά γι’ αυτούς.

Έχουμε τώρα την ειρωνική κατάσταση, η λεγόμενη κοσμική-δημοκρατική PLO να είναι 100 τοις εκατό ή 99,9 τοις εκατό συνεργαζόμενη με τους Ισραηλινούς, να μην υπάρχει Παλαιστινιακή «Αρχή», ουσιαστικά ο IDF να εκδίδει τις εντολές και η Παλαιστινιακή Αρχή που διοικείται από τη Φατάχ να τις εκτελεί. Ενώ η ισλαμιστική οργάνωση του τύπου της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, η Χαμάς, να έχει γίνει η ηγεσία αυτού που πρέπει να ονομάσουμε και στην πραγματικότητα είναι, η σημερινή παλαιστινιακή αντίσταση.

Η φοβερή ειρωνεία είναι ότι αυτό που έκαναν ο Αραφάτ και οι συνεργάτες του, όταν αποδέχθηκαν τις Συμφωνίες του Όσλο, και μετέφεραν ολόκληρο σχεδόν το εθνικό κίνημα σε μια φυλακή που ελέγχεται από το Ισραήλ στα κατεχόμενα εδάφη, ήταν, πρώτα απ’ όλα, να καταργήσουν την ίδια την PLO. Σήμερα η PLO δεν υπάρχει στην πραγματικότητα, παρά μόνο ως ένα κέλυφος. Αυτή η ηγεσία λειτουργεί σήμερα μέσω αυτής της μαριονέτας Κουίσλινγκ-Παλαιστινιακής Αρχής, η οποία είναι στην πραγματικότητα ένας υπεργολάβος της κατοχικής δύναμης. Δεν έχει ανεξάρτητη ύπαρξη. Δεν έχει καμία εξουσία, καμία δικαιοδοσία και καμία κυριαρχία. Είναι απλώς ένας βραχίονας της κατοχικής δύναμης, ένας από τους πολλούς. Με αυτόν τον τρόπο, η ηγεσία Αραφάτ-Αμπάς, κατέστρεψε αυτό που αποτελούσε τον πυρήνα του εθνικού κινήματος, την PLO. Τώρα δεν υπάρχει PLO για να μιλήσει. Υπάρχει μια Παλαιστινιακή Αρχή, μια γραφειοκρατία που έχει κυβερνητική εξουσία για την πολιτική ζωή των Παλαιστινίων σε ένα τμήμα της Δυτικής Όχθης, αν και μόνο σε ένα μικρό τμήμα. Το μεγαλύτερο τμήμα της Δυτικής Όχθης, η λεγόμενη Περιοχή C, ελέγχεται απευθείας από τον ισραηλινό στρατό. H Παλαιστινιακή Αρχή έχει, το πολύ, παρουσία στο 20-30 τοις εκατό της Δυτικής Όχθης, όσον αφορά την ευθύνη για τη δημόσια εκπαίδευση, την υγεία κλπ. Το Ισραήλ όμως είναι η κυρίαρχη δύναμη στο σύνολο της κατεχόμενης Δυτικής Όχθης και της κατεχόμενης αραβικής Ανατολικής Ιερουσαλήμ. Είναι η κατοχική δύναμη. Είναι η δύναμη της ασφάλειας. Ελέγχει το μητρώο του πληθυσμού, την είσοδο και την έξοδο και ό,τι έχει να κάνει με τη χρηματοδότηση. Ελέγχει τις υπηρεσίες ασφαλείας της Παλαιστινιακής Αρχής, οι οποίες κάνουν ό,τι θέλουν οι Ισραηλινοί. Ο παλαιστινιακός λαός θέλει να προστατευτεί από την κατοχή και τους εποίκους, αλλά οι άνθρωποι της Παλαιστινιακής Αρχής χρησιμεύουν ως πράκτορες της κατοχικής δύναμης. Υπηρετούν τον εχθρό. Επομένως ναι: αυτή είναι η τραγωδία για τα κοσμικά-δημοκρατικά, μη ανήκοντα στην Μουσουλμανική-Αδελφότητα, στοιχεία του παλαιστινιακού εθνικού κινήματος.

Μετά το Όσλο, το NLR περιέγραψε την πορεία της Φατάχ ως ένα άλμα από τον φανταστικό μαξιμαλισμό στον ατιμωτικό μινιμαλισμό, χωρίς καμία προσπάθεια να καθορίσει και να αγωνιστεί για μια δίκαιη ενδιάμεση λύση^xvi. Υπάρχουν ακόμη κάποιοι μέσα στην PLO που αντιστέκονται. Η Χανάν Ασράουι ήταν πιο δυνατή από τους άλλους και είμαι σίγουρος ότι πρέπει να υπάρχουν και άλλοι που περιμένουν κάποια εναλλακτική.

Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι, συμπεριλαμβανομένων και πολλών που εμπλέκονται στην PLO/Φατάχ, ακόμη και ορισμένων, αν και όχι πολλών, που εμπλέκονται στην Παλαιστινιακή Αρχή (ΠΑ), οι οποίοι εξακολουθούν να διατηρούν μια ανεξάρτητη θέση και να αντιτίθενται στον συνεργατικό χαρακτήρα της ΠΑ. Από μια σειρά δημοσκοπήσεων της κοινής γνώμης, μπορεί κανείς να δει πόσο μεγάλο τμήμα του πληθυσμού περιφρονεί τον Αμπού Μαζέν (Μαχμούντ Αμπάς), πόσο μισεί την ΠΑ. Αυτό μάλιστα, παρά το γεγονός ότι παρέχει τους μισθούς σε ένα τεράστιο ποσοστό του πληθυσμού των κατεχομένων. Υπάρχουν πολλές εκατοντάδες προσωπικό ασφαλείας, πολλές χιλιάδες κυβερνητικοί υπάλληλοι, δάσκαλοι, εργαζόμενοι στον τομέα της υγείας, που υπάγονται στη μισθοδοσία της ΠΑ και εξαρτώνται ολοκληρωτικά από αυτή για την επιβίωση τους. Παρόλα αυτά η ΠΑ είναι απεχθής για την συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού. Αυτό είναι απολύτως σαφές.

Το ενδιαφέρον είναι ότι η δημοτικότητα της Χαμάς δεν ήταν πάντα τόσο μεγάλη όσο νομίζουν ορισμένοι, είτε στη Γάζα, όπου γίνονταν όλο και πιο αντιδημοφιλής πριν από τις 7 Οκτωβρίου, είτε ακόμη και στη Δυτική Όχθη, όπου είναι περισσότερο δημοφιλής απλώς και μόνο επειδή εκεί οι άνθρωποι δεν έχουν κυβερνηθεί από αυτούς. Αλλά και πολλοί από όσους ήταν κάτω από την κυριαρχία τους, στη Λωρίδα της Γάζας, είχαν επίσης μια αμυδρή εικόνα για τη Χαμάς. Εξαρτάται από τη δημοσκόπηση, ποιος ρωτάει και ποιον ρωτάει. Το δημόσιο αίσθημα δεν είναι στατικό· μεταβάλλεται με την πάροδο του χρόνου προς τα πάνω ή προς τα κάτω. Όμως το ερώτημα για το βαθμό της λαϊκής υποστήριξης προς την Χαμάς πρέπει στην πραγματικότητα να τίθεται πολύ πιο προσεκτικά. Πολύς κόσμος υποθέτει ότι, επειδή πολλοί νέοι παρασύρθηκαν από ενθουσιασμό μετά τις 7 Οκτωβρίου, αυτή είναι ακόμη σήμερα η άποψη των περισσότερων ανθρώπων, οκτώ μήνες αργότερα. Δεν νομίζω ότι είναι οπωσδήποτε έτσι. Η Χαμάς θεωρείται ότι αξίζει τα εύσημα για την επιβολή μιας στρατιωτικής ήττας στο Ισραήλ, κάτι που δεν έχει υποστεί ποτέ. Το Ισραήλ νικήθηκε σε ορισμένα πεδία μάχης το 1948 και υπέστη μια σοβαρή στρατιωτική υποχώρηση στις αρχές του πολέμου του 1973, πριν οι Αμερικανοί έρθουν να το σώσουν. Ωστόσο από το 1948, το Ισραήλ δεν χρειάστηκε ποτέ να πολεμήσει για μέρες μέσα στο ίδιο το έδαφός του. Χρειάστηκαν τέσσερις ημέρες για να ανακαταλάβουν τις στρατιωτικές βάσεις και τις πολυάριθμες κοινότητες που καταλήφθηκαν από τη Χαμάς και τους συμμάχους της στις 7 Οκτωβρίου. Αυτό δεν έχει ξαναγίνει. Με την επίθεση της 7^ης Οκτωβρίου προκλήθηκε ο μεγαλύτερος αριθμός θανάτων σε Ισραηλινούς αμάχους μετά από το 1948. (Η ισραηλινή προπαγάνδα ισχυρίζεται ότι είναι «ο μεγαλύτερος μετά από το Ολοκαύτωμα», αλλά αυτό δεν είναι αλήθεια· το 1948 σκοτώθηκαν 2.000 Ισραηλινοί πολίτες και 4.000 στρατιώτες). Αλλά το Ισραήλ δεν έχει υποστεί ποτέ μια τέτοιου μεγέθους αποτυχία της υπηρεσίας πληροφοριών, ούτε το 1973. Πάρα πολλοί άνθρωποι το πιστώνουν αυτό στην Χαμάς, παρόλο που μπορεί να έχουν επιφυλάξεις γι’ αυτούς για άλλους λόγους.

Οι Ισραηλινοί γνώριζαν τι συνέβαινε το 1973. Τους τα έλεγαν οι Αμερικανοί.

Το γνώριζαν, ή το έμαθαν κάπως καθυστερημένα, αλλά δεν αντέδρασαν αρκετά γρήγορα, είτε από έπαρση είτε από αλαζονεία. Είχαν κατασκόπους στην Αίγυπτο. Είχαν κατασκόπους παντού. Είχαν ανθρώπους που τους έλεγαν: «Περιμένετε, περιμένετε, απλώς κάνουν ασκήσεις». Όμως, έστω κι αν το 1973 ήταν ένα τόσο μεγάλο σοκ, με τη Συρία να καταλαμβάνει τα Υψίπεδα του Γκολάν, δεν υπήρξαν απώλειες Ισραηλινών αμάχων. Αυτό πρέπει να ειπωθεί ξανά και ξανά για την 7η Οκτωβρίου: επιπρόσθετα με τις θηριωδίες, που αναμφισβήτητα έλαβαν χώρα, ο μεγαλύτερος αριθμός νεκρών αμάχων που έχει υποστεί ποτέ το Ισραήλ από το 1948 σημειώθηκε εκείνες τις τέσσερις ημέρες στην αρχή αυτής της επίθεσης. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να λάβουν υπόψη οι Παλαιστίνιοι, εάν θέλουν να καταλάβουν γιατί το Ισραήλ δείχνει τέτοια αγριότητα στη συλλογική τιμωρία της Γάζας. Δεν είναι μόνο η στρατιωτική ήττα και η αποτυχία της υπηρεσίας πληροφοριών. Δεν πρόκειται μόνο για την αποκατάσταση της αμαυρωμένης τιμής και της θρυμματισμένης «ικανότητας αποτροπής» του Στρατού. Πρόκειται για μια βαθιά επιθυμία για εκδίκηση, για ανταπόδοση για τα τραύματα που υπέστη ένας μεγάλος αριθμός Ισραηλινών αμάχων. Όχι μόνο εκείνοι που σκοτώθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν: ολόκληρες κοινότητες εκκενώθηκαν και ακόμη δεν έχουν κατοικηθεί ξανά, μετά από οκτώ μήνες. Αυτό είναι θεμελιώδες εάν θέλουμε να καταλάβουμε τι παρακινεί τους Ισραηλινούς να συμπεριφέρονται με τόση αγριότητα. Υπάρχει σε αυτό μια υποκείμενη λογική που ανατρέχει στην έναρξη του σιωνιστικού σχεδίου. Κάθε αποικιακό εγχείρημα εποικισμού πρέπει να συμπεριφέρεται με αγριότητα προκειμένου να εδραιωθεί σε βάρος του γηγενούς πληθυσμού. Αλλά αυτό που έχουμε δει τους τελευταίους οκτώ μήνες είναι σε μια κλίμακα που δεν έχουμε ξαναδεί ποτέ, ακόμη και το 1948.

Γνωρίζουμε πολύ καλά ότι από τις 7 Οκτωβρίου, τουλάχιστον 25 φορές περισσότεροι Παλαιστίνιοι έχουν σκοτωθεί από τους Ισραηλινούς, με ένα τεράστιο ποσοστό από αυτούς να είναι άμαχοι, γυναίκες, παιδιά, ηλικιωμένοι, γιατροί και εργαζόμενοι στον τομέα της πρόνοιας, δημοσιογράφοι, ακαδημαϊκοί. Ο κόσμος έχει πλέον πλήρη συνείδηση του τραύματος που προκαλείται. Αλλά ορισμένοι δεν έχουν ακόμη πλήρως κατανοήσει τον βαθμό στον οποίο η ισραηλινή κοινωνία έχει επηρεαστεί από τον αντίκτυπο εκείνων των πρώτων τεσσάρων ημερών που χρειάστηκε ο ισραηλινός στρατός για να απελευθερώσει το πολιορκημένο αρχηγείο της Μεραρχίας της Γάζας, για να ανακαταλάβει το σημείο διέλευσης Ερέζ, τις πολλές στρατιωτικές βάσεις που είχαν καταληφθεί και τη μια δωδεκάδα κοινότητες κατά μήκος των συνόρων της Γάζας. Τους πήρε μέχρι τις 10 Οκτωβρίου. Το σοκ για το Ισραήλ θα διαρκέσει για πολύ καιρό, όπως το τραύμα για αυτό που γίνεται τώρα στη Γάζα θα επηρεάσει τους Παλαιστίνιους παντού για πολλά επόμενα χρόνια. Όχι μόνο τους κατοίκους της Γάζα, ή ανθρώπους σαν εμένα και τους φίλους και τους φοιτητές μου που έχουν οικογένειες στη Γάζα ή γνωρίζουν ανθρώπους εκεί. Κάθε Παλαιστίνιος επηρεάζεται από αυτό το τραύμα, και πολλοί άλλοι πέρα από αυτούς.

Όπως έχουμε ήδη συζητήσει, καμία από τις προηγούμενες τραγωδίες της παλαιστινιακής ιστορίας δεν είχε αυτόν τον αντίκτυπο στην κοινή γνώμη παγκοσμίως και σίγουρα όχι στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ωστόσο, το να παρακολουθώ τους καταυλισμούς να στήνονται σε πάνω από εκατό αμερικανικές πανεπιστημιουπόλεις μου προκαλεί μεγάλη έκπληξη. Άκουσα τις προάλλες την εξαιρετική ομιλία σου προς τους διαδηλωτές φοιτητές στο Κολούμπια. Είναι λες και η 7^η Οκτωβρίου επέφερε μια μετατόπιση στις απόψεις της γενιάς, όσον αφορά το Ισραήλ και την Παλαιστίνη. Ένα σημαντικό στρώμα νεολαίας, συμπεριλαμβανομένων χιλιάδων νεαρών Εβραίων, όπως εκείνοι που έκαναν κατάληψη στο Grand Central Station της Νέας Υόρκης, δεν θέλουν καμία σχέση με αυτήν την τερατώδη οντότητα που σκοτώνει κατά βούληση. Οι άνθρωποι βλέπουν τι κάνει το Ισραήλ και λένε, είναι υπερβολικό, είναι απαράδεκτο, είναι γενοκτονία. Και αυτό πραγματικά ταρακουνάει τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης και τους πολιτικούς. Πιστεύεις ότι αυτό θα διαρκέσει; Και, σε σχέση με αυτό, πώς θα εξηγούσες το γιατί η Ουάσιγκτον έχει γίνει τόσο πολύ δειλή; Στο Brokers of Deceit, έδωσες μια νηφάλια αλλά πολύ οξυδερκή ανάλυση του ρόλου των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή, ιδιαίτερα την εποχή Κλίντον και Ομπάμα, αποδείχνοντας ότι ενώ η Ουάσιγκτον ισχυρίζεται ότι είναι ένας αμερόληπτος μεσολαβητής, που επιδιώκει να προωθήσει μια προσεκτικά ισορροπημένη «ειρηνευτική διαδικασία», στην πραγματικότητα είναι πολύ μεροληπτική, ενεργώντας ως «συνήγορος του Ισραήλ» και κύριος υποστηρικτής του. Ωστόσο, όταν διακυβεύονταν τα αμερικανικά συμφέροντα, οι προηγούμενες κυβερνήσεις ήταν έτοιμες να το επαναφέρουν στην τάξη. Ο Τρούμαν διατήρησε ένα εμπάργκο όπλων εναντίον όλων των εμπόλεμων το 1948· μετά τη κρίση του Σουέζ, ο Αϊζενχάουερ είπε στον Μπεν-Γκουριόν να φύγει από τη Γάζα και το Σινά μέσα σε δύο εβδομάδες διαφορετικά θα αντιμετωπίσει κυρώσεις· τον Αύγουστο του 1982, ο Ρήγκαν ωρυόταν εναντίον του Μπέγκιν για να σταματήσει να βομβαρδίζει τη Βηρυτό· ο Τζωρτζ Μπους απείλησε να παρακρατήσει 50 δισεκατομμύρια δολάρια για να αναγκάσει το Ισραήλ να πάει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Το σημερινό σώμα των πολιτικών, τόσο οι Δημοκρατικοί όσο και οι Ρεπουμπλικάνοι, δεν δείχνουν καμία απολύτως διάθεση να ασκήσουν οποιαδήποτε πίεση. Ο Μπάιντεν —ο «Genocide Joe» όπως τον έχουν βαπτίσει οι φοιτητές— είναι ο χειρότερος όλων. Ο Τραμπ δεν θα είναι καλύτερος. Ο υπουργός Εξωτερικών Μπλίνκεν χορεύει σαν εκπαιδευμένη μαϊμού σε όλους τους σκοπούς που παίζει ο Νετανιάχου με τη λατέρνα του. Πώς λοιπόν η μαϊμού έγινε πια ο λατερνατζής; Γιατί και πώς έγινε αυτό τώρα;

Είναι πραγματικά μια δύσκολη ερώτηση για να απαντηθεί. Στύβουμε τα κεφάλια μας, προσπαθώντας να κατανοήσουμε τον βαθμό στον οποίο έχουν γίνει κάτι χειρότερο και από συνένοχοι. Επαναλαμβάνουν πειθήνια κάθε άχρηστο σκουπίδι της σιωνιστικής προπαγάνδας. Ο Πρόεδρος και οι αποκρουστικοί του εκπρόσωποι, ο ναύαρχος Kirby και ο απαίσιος Matthew Miller, ακούγονται σαν τους ακόλουθους τύπου του Νετανιάχου – σαν τους χειρότερους Ισραηλινούς προπαγανδιστές, που ασπάζονται απροκάλυπτα μια ισραηλινή αφήγηση σε όλα τα σημεία της. Σήμερα παραδέχτηκαν ότι οι ΗΠΑ βοηθούν τους Ισραηλινούς να κυνηγήσουν και να σκοτώσουν την ηγεσία της Χαμάς, ότι παρείχαν πληροφορίες για τη διάσωση ομήρων με τις οποίες σκότωσαν σχεδόν 300 Παλαιστίνιους. Η RAF εκτελεί σχεδόν καθημερινές αποστολές επιτήρησης πάνω από τη Λωρίδα της Γάζας. Η Αμερική και ο αιμοσταγής βοηθός της, η Βρετανία, συμμετέχουν άμεσα στη σφαγή, όχι απλώς προμηθεύοντας όπλα, χρήματα και βέτο στον OHE, αλλά διεκπεραιώνοντας τη δουλειά της υπηρεσίας πληροφοριών και προπαγάνδας για αυτήν τη γενοκτονία. Χρησιμοποίησες τη λέξη «δειλοί». Είναι χειρότεροι από αυτό. Υπάρχουν λέξεις στα αραβικά που δεν μπορώ να μεταφράσω. Ο βαθμός στον οποίο αυτή η κυβέρνηση έχει οικειοποιηθεί μια ισραηλινή προοπτική, από τον Μπάιντεν μέχρι τον Μπλίνκεν και έως τον Σάλιβαν και κάτω, το καταδεικνύει.

Είναι αλήθεια ότι σε μερικές κορυφαίες ηγετικές θέσεις, υπάρχουν άνθρωποι που δεν επαναλαμβάνουν και δεν πρόκειται να επαναλάβουν αυτή τη ρητορική. Ο υπουργός άμυνας, ο Austin, και ο επικεφαλής της CIA, ο Burns, δεν το κάνουν· ούτε και κάποιοι άλλοι που έχουν μια καλύτερη γνώση. Όμως αυτοί δεν έχουν καμιά αρμοδιότητα μέσα στην κυβέρνηση πάνω σε αυτό το ζήτημα. Υποθέτω ότι οι περισσότεροι επαγγελματίες καριέρας που υπηρετούν στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ, στο στρατό και στη λεγόμενη κοινότητα της υπηρεσίας πληροφοριών — μου αρέσει αυτός ο όρος, «κοινότητα» της υπηρεσίας πληροφοριών — γνωρίζουν πολύ καλά ότι αυτό που κάνει το Ισραήλ είναι και μάταιο και επιβλαβές για τα αμερικανικά συμφέροντα· ακόμα και πόσο επιζήμιο είναι στην πραγματικότητα για τα συμφέροντα του Ισραήλ υπό οποιαδήποτε ορθολογική κατανόηση των πραγμάτων. Όμως δεν έχουν φωνή μέσα στην κυβέρνηση Μπάιντεν.

Κατά ένα μέρος αυτό οφείλεται στο χάσμα των γενεών που ανέφερες. Οι ΗΠΑ κυβερνώνται σήμερα από μια κλίκα ηλικιωμένων, μια γεροντοκρατία, που εκπαιδεύτηκε στις δεκαετίες του 1960 και του ’70 με τον μύθο της σύνδεσης του Ολοκαυτώματος με την ίδρυση του Ισραήλ. Σούμερ, Πελόζι, Μπάιντεν, Τραμπ· όλοι είναι ηλικιωμένοι. Η συνείδησή τους διαμορφώθηκε την εποχή του πολέμου του 1967. Από τότε, δεν άνοιξαν ποτέ τα μυαλά τους, δεν είχαν ποτέ πρόσβαση σε τίποτα παρά σε μια δηλητηριώδη αφήγηση που απεικονίζει το Ισραήλ με τα πιο αστραφτερά χρώματα και τους Παλαιστίνιους με τα πιο σκοτεινά – με την ιδέα ότι το Ισραήλ βρίσκεται πάντα σε υπαρξιακό κίνδυνο, οι Κοζάκοι βρίσκονται πάντα έξω από την πόρτα· ότι το Ολοκαύτωμα μπορεί να επαναληφθεί, ότι το Ισραήλ αντιπροσωπεύει ένα άνθος του δυτικού πολιτισμού μέσα σε μια έρημο αραβικής βαρβαρότητας – ένα σύνολο από ρατσιστικές αλληγορίες που το Ισραήλ, και το σιωνιστικό κίνημα πρωτύτερα διέσπειραν με επιτυχία στη Δύση. Ο Μπάιντεν δεν έχει εκφράσει την παραμικρή συμπάθεια για τα 14.000 παλαιστίνια παιδιά που σκοτώθηκαν από τις αμερικανικές βόμβες. Δεν έχει το αίσθημα της ντροπής, καμία αίσθηση των διαστάσεων της φρικτής γενοκτονίας που αυτός και η κυβέρνησή του βοηθούν να διαπραχτεί. Και οι άνθρωποι γύρω του προφανώς το αντανακλούν. Είναι απομονωμένοι.

Πόσο καιρό μπορεί να συνεχιστεί αυτό; Δεν το γνωρίζω. Δεν βλέπω κανένα σημάδι ότι θα σταματήσει. Τώρα έχουν αρχίσει αμυδρά να συμπεραίνουν ότι το Ισραήλ βλάπτει τα δικά του και τα δικά τους συμφέροντά, και προσπαθούν να το επιβραδύνουν. Αλλά μέχρι στιγμής δεν έχουν πιέσει τους Ισραηλινούς. Και αν ήμουν εγώ στη θέση του Νετανιάχου και η πολιτική μου επιβίωση εξαρτιόταν από τη συνέχιση του πολέμου, το αδύναμο κλαψούρισμα και οι απειλές των Αμερικανών ότι θα καθυστερήσουν μια ή δύο αποστολές όπλων δεν θα ήταν λόγος για να τον σταματήσω. Θα τον συνεχίσει για όσο θέλει, εκτιμώντας, σωστά, ότι οι Αμερικάνοι περισσότερο γαβγίζουν παρά δαγκώνουν και ότι το όποιο δάγκωμα θα είναι μια δαγκωνιά χωρίς δόντια. Οι ΗΠΑ θα μπορούσαν να πουν, θα σταματήσουμε όλες τις αποστολές όπλων, εκτός εάν το Ισραήλ αποδεχτεί το σχέδιο κατάπαυσης του πυρός που έχει συντάξει για αυτούς ο επικεφαλής της CIA, Μπερνς. Θα μπορούσαν να υποστηρίξουν ένα ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας που θα απαιτούσε την κατάπαυση του πυρός σύμφωνα με συγκεκριμένες διατάξεις του Καταστατικού του Χάρτη, κάτι που θα ανάγκαζε το Ισραήλ να σταματήσει αύριο. Δεν θα το κάνουν αυτό. Για να επιστρέψουμε σε αυτό που είπες: αυτό ήταν κάτι που ο ίδιος ο Ρήγκαν ήταν έτοιμος να κάνει, τον Αύγουστο του 1982. Οι Ισραηλινοί σταμάτησαν να βομβαρδίζουν τη Βηρυτό μόνο και μόνο επειδή ο Ρήγκαν έβαλε τις φωνές στον Μπέγκιν. Μισή ώρα αργότερα ανακάλεσαν τις δυνάμεις. Βρισκόμασταν εκεί, στη Βηρυτό, κάτω από τους ισραηλινούς βομβαρδισμούς και ξαφνικά σταμάτησαν, στην πραγματικότητα λόγω ενός τηλεφωνήματος από τον πρόεδρο των ΗΠΑ στον Ισραηλινό πρωθυπουργό. Ο Μπάιντεν δεν θα το κάνει αυτό.

Οι Mearsheimer και Walt επικρίθηκαν για το βιβλίο τους σχετικά με το ισραηλινό λόμπι, καταγγέλθηκαν ως αντισημίτες κ.ο.κ.^xvii Ωστόσο η υπόθεση που έκαναν για το πώς λειτουργεί, στο επίπεδο αυτό, η αμερικανική εξωτερική πολιτική φαίνεται να ισχύει σε μεγάλο βαθμό και σήμερα.

Το αστείο είναι ότι, παρά τις επικρίσεις και τις συκοφαντίες, το The Israel Lobby and US Foreign Policy γρήγορα έγινε μπεστ σέλερ και εξακολουθεί να πουλάει πολύ καλά. Γνωρίζω τους συγγραφείς, είναι και οι δύο φίλοι μου· πιστεύω ότι με τον τελευταίο πόλεμο υπήρξε άνοδος στις πωλήσεις, μιάμιση δεκαετία μετά από τη δημοσίευσή του. Νομίζω ότι ήταν μια σωστή ανάλυση. Δεν νομίζω ότι ήταν αρκετά περιεκτικό γιατί μίλησε μόνο για τις ομάδες του λόμπι στο Καπιτώλιο, καθώς και για τους χριστιανοσιωνιστές και τους νεοσυντηρητικούς και τους επιτηρητές του λόμπι στα μέσα ενημέρωσης και την ακαδημαϊκή κοινότητα, ενώ υπάρχει ένα ολόκληρο οικοσύστημα που έχει επεκταθεί σε σημαντικά τμήματα του αμερικανικού στρατιωτικού, τεχνολογικού και βιοϊατρικού τομέα, που είναι στενά συνδεδεμένοι με τους αντίστοιχους ισραηλινούς. Πάρα πολύ σημαντικά τμήματα της αμερικανικής οικονομίας συνδέονται με αυτούς τους τομείς στο Ισραήλ και αποτελούν ισχυρές δυνάμεις μέσα στην αμερικανική κοινωνία. Ελέγχουν το Κογκρέσο, με την έννοια ότι οι συνεισφορές τους κρατούν στη θέση τους εκλεγμένους πολιτικούς—ειδικότερα η Silicon Valley, η βιοτεχνολογία, ο χρηματοοικονομικός τομέας, ο στρατιωτικός τομέας. Η αλληλοεπικάλυψη του αμερικανικού συμπλέγματος ασφαλείας-στρατιωτικού-βιομηχανικού συγκροτήματος με αυτό του Ισραήλ είναι αδιάλειπτη, όπως και η αλληλοεπικάλυψη των δικτύων άμυνας και πληροφοριών του Ισραήλ με αυτά της Ινδίας, των Εμιράτων και μερικών άλλων. Δεν νομίζω ότι αυτά επεξηγούνται πλήρως στο The Israel Lobby, εν μέρει επειδή μερικά από αυτά προέκυψαν μετά από τη δημοσίευση του βιβλίου τους.

Ας έρθουμε στο ζήτημα των σημερινών αραβικών ελίτ, που συνεχίζουν την πολιτική τους ακόμη πιο κραυγαλέα από ό,τι μετά τη Νάκμπα. Πριν από τις 7 Οκτωβρίου, οι Σαουδάραβες ήταν στα πρόθυρα της αναγνώρισης του Ισραήλ.

Και είναι ακόμα.

Και είναι ακόμα. Ενώ τα κράτη του Κόλπου παραμένουν μεγαλειώδη πρατήρια καυσίμων, αποκομίζοντας τεράστια χρηματικά ποσά. Η Ιορδανία παραμένει, από πολύ παλιά, ένα προτεκτοράτο των ΗΠΑ-Ισραήλ. Οι αιγυπτιακές μάζες ηττήθηκαν βάναυσα από τον στρατό. Πίστευα ότι μπορούσαν να υπάρξουν περισσότερες διαμαρτυρίες στον αραβικό κόσμο – και το μόνο πράγμα που θα μπορούσε να αλλάξει τις διαθέσεις εκεί θα ήταν μαζικές εξεγέρσεις. Δεν συνέβησαν όμως σε μεγάλο βαθμό, εκτός από την Υεμένη. Έγιναν διαδηλώσεις υπέρ της Γάζας, αλλά μέχρι στιγμής όχι με το μέγεθος της οργής που εκδηλώνεται στη Βρετανία και τις ΗΠΑ.

Νομίζω ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο πράγματα για να πούμε εδώ. Το πρώτο πράγμα είναι ότι υπάρχει, και υπήρχε πάντα, μια βαθιά συμπάθεια για την Παλαιστίνη μεταξύ των αραβικών λαών, σε όλο τον αραβικό κόσμο, από τον Κόλπο μέχρι τον Ατλαντικό. Αυτό δεν έχει αλλάξει. Έχει μεταπτώσεις λίγο πάνω ή λίγο κάτω, αλλά δεν έχει φύγει. Αλλά αυτοί οι λαοί βρίσκονται αντιμέτωποι με άλλα κρίσιμα ζητήματα. Εάν ζεις σε ένα κράτος που έχει καταστραφεί -όπως η Λιβύη, η Συρία, το Ιράκ, η Υεμένη, το Σουδάν, ο Λίβανος- από εμφύλιο πόλεμο ή από επέμβαση των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων και των πελατών τους, τότε έχεις άλλες σκοτούρες. Το Ιράκ δεν έχει ακόμα 24ωρο ηλεκτρικό ρεύμα, 21 χρόνια μετά την αμερικανική κατοχή — όντας ένας από τους μεγαλύτερους παραγωγούς πετρελαίου στον κόσμο. Η Παλαιστίνη είναι σημαντική, αλλά το ηλεκτρικό ρεύμα και το να μην σκοτωθείς από το καθεστώς —ή από τη μία ή την άλλη τη φατρία του στρατού— είναι επίσης σημαντικό. Αυτή είναι η κατάσταση σε μισή ντουζίνα αραβικές χώρες: διαφορετικά στάδια εμφυλίου πολέμου – με πόλεμο δι’ αντιπροσώπων, με όλες τις μεγάλες δυνάμεις να εμπλέκονται.

Το δεύτερο πράγμα είναι ότι, σχεδόν χωρίς εξαίρεση, από τον Κόλπο μέχρι τον Ατλαντικό, δεν υπάρχουν καθεστώτα που να επιτρέπουν στην κοινή γνώμη να εκφραστεί. Υπάρχουν απολυταρχικά δικτατορικά καθεστώτα, όπως στην Αλγερία με την πιο απολυταρχική κυβερνητική εξουσία μετά από τις μοναρχίες της εποχής του Λουδοβίκου 14ου, που ουσιαστικά δεν επιτρέπουν καμία διαφωνία πέρα από ένα μικρό περιθώριο, που αν το ξεπεράσεις, θα σε ακινητοποιήσουν με taser και θα σε βασανίσουν, θα φυλακιστείς και η οικογένειά σου θα υποφέρει. Λοιπόν, έχεις δίκιο, καμία διαμαρτυρία στον αραβικό κόσμο δεν έχει φτάσει στο επίπεδο που έχουμε δει στο Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη ή σε ορισμένα μέρη του παγκόσμιου Νότου, την Ινδονησία και το Πακιστάν. Αυτό οφείλεται εν μέρει στο ότι οι αραβικές μάζες μαντρώθηκαν με τα taser και τα βασανιστήρια που τους επιβλήθηκαν μετά από τη λεγόμενη Αραβική Άνοιξη. Τις επανέφεραν στην τάξη με τους αντιπροσώπους της Αμερικής, ειδικότερα τους Σαουδάραβες και τα Εμιράτα, με τεράστιες εισροές χρημάτων και υποστήριξη για τα πιο σκληρά μέτρα αστυνόμευσης. Δεν μπορεί κανείς να κατηγορήσει εξ ολοκλήρου τους λαούς που δεν είναι πρόθυμοι να σηκώσουν το κεφάλι τους πάνω από ένα ορισμένο επίπεδο για αυτό το θέμα.

Σε ορισμένα μέρη, ωστόσο, η κατάσταση είναι κρίσιμη – στην Ιορδανία, για παράδειγμα, και σε μερικές άλλες χώρες, το καζάνι βράζει κάτω από την επιφάνεια. Αλλά δεν βλέπω αυτό να οδηγεί σε δημοκρατικές μεταβάσεις που θα ήταν απαραίτητες για αυτές τις χώρες προκειμένου να διαδραματίσουν έναν ενεργό, θετικό ρόλο. Οι κυβερνήτες τους ανησυχούν περισσότερο για το τι μπορεί να τους πει η Ουάσιγκτον και το Τελ Αβίβ, παρά για τον λαό τους. Δεν αντιπροσωπεύουν, με οποιοδήποτε σχήμα ή μορφή, τις απόψεις των λαών τους. Είναι συνδεδεμένοι με το Ισραήλ με πολλούς ορατούς και αόρατους δεσμούς. Την αντιπυραυλική άμυνα των Εμιράτων παρέχει η ισραηλινή θυγατρική της Raytheon, που σημαίνει ότι η αντιπυραυλική επιτήρηση του Ισραήλ κατά του Ιράν βρίσκεται στο Τζεμπέλ Αλί, στο Αμπού Ντάμπι και όχι στο Jabal al-Sheikh (Όρος Ερμών), στα κατεχόμενα Υψίπεδα του Γκολάν. Τα ΗΑΕ εξαρτώνται εξ ολοκλήρου από το Ισραήλ για την ασφάλειά τους έναντι πυραυλικής επίθεσης. Υπάρχουν παραλλαγές αυτής της συμφωνίας με την Ιορδανία, την Αίγυπτο και άλλες αραβικές χώρες. Στο Μαρόκο, οι σωματοφύλακες του βασιλιά εκπαιδεύονται από τη Μοσάντ τα τελευταία πενήντα ή εξήντα χρόνια, από την εποχή του βασιλιά Χασάν Β’. Στην περίπτωση της Ιορδανίας, του Μαρόκου και της Αιγύπτου η αμυντική τους σύνδεση με το Ισραήλ υφίσταται εδώ και γενιές, ενώ έχει εδραιωθεί για τα καλά σε αρκετές από τις χώρες του Κόλπου, όπως και σε μερικές άλλες.

Εκφράστηκαν κάποιες ελπίδες στην αρχή ότι η Χεζμπολάχ, με την υποστήριξη, αθόρυβα ή ανοιχτά, του ιρανικού καθεστώτος, θα μπορούσε να ανοίξει ένα δεύτερο μέτωπο και να εκτονώσει την πίεση στη Χαμάς. Κάτι τέτοιο όμως δεν συνέβη.

Νομίζω ότι η Χαμάς έκανε λάθος να το περιμένει. Πιθανότατα περίμεναν πολύ πιο διαρκείς αποκρίσεις από τους άλλους Παλαιστίνιους στα κατεχόμενα εδάφη και ήλπιζαν ότι η Χεζμπολάχ, καθώς και άλλες συμμαχικές του Ιράν πολιτοφυλακές και ίσως το ίδιο το Ιράν, θα αντιδρούσαν πολύ πιο σθεναρά στην ανταπάντηση του Ισραήλ για την 7^η Οκτωβρίου. Είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του πόσο λίγο κατανοούν τον κόσμο. Παρά την οξυδέρκεια τους σε άλλα ζητήματα, οι ηγέτες που οργάνωσαν αυτή την επίθεση έχουν αυτό που θα ονόμαζα το όραμα του τούνελ. Νομίζω ότι πίστευαν πραγματικά ότι θα γινόταν μια εξέγερση σε ολόκληρο τον αραβικό κόσμο. Δεν έχω πολλά στοιχεία για αυτόν τον ισχυρισμό, αλλά σίγουρα απογοητεύτηκαν από την αντίδραση. Και η απάντηση της Χεζμπολάχ ήταν αυτό που θα ονόμαζα «θεατρική». Είχε σημαντική επίδραση στο Ισραήλ: σκότωσε τουλάχιστον δεκαπέντε Ισραηλινούς στρατιώτες και έντεκα Ισραηλινούς πολίτες, σύμφωνα με τις ισραηλινές πηγές, και οδήγησε στην εκκένωση ολόκληρης της συνοριακής περιοχής – δεκάδες χιλιάδες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους.

Όμως, ενώ η κατάσταση μπορεί ακόμα να ξεσπάσει σε έναν πόλεμο πλήρους κλίμακας, μέχρι στιγμής ήταν μία σου και μία μου, πολύ μετρημένη και ελεγχόμενη. Είναι αποτέλεσμα αυτού που οποιοσδήποτε έχει μάτια και βλέπει θα μπορούσε να έχει πει στα παιδιά που είναι στα τούνελ, το Ιράν δεν επένδυσε ενισχύοντας τις ικανότητες της Χεζμπολάχ για να εξυπηρετήσει τη Χαμάς. Το έκανε για να δημιουργήσει έναν αποτρεπτικό παράγοντα που θα προστατεύει το Ιράν από το Ισραήλ· αυτός είναι ο μοναδικός λόγος. Είχαν την ιδέα ότι η Χεζμπολάχ και οι Ιρανοί θα εκτόξευαν κάθε βέλος που υπάρχει στη φαρέτρα τους για να υποστηρίξουν τη Χαμάς, σε έναν πόλεμο που αυτοί ξεκίνησαν χωρίς να προειδοποιήσουν τους συμμάχους τους – είναι απίστευτο ότι θα μπορούσε κάποιος να σκεφτεί ότι αυτό θα μπορούσε ποτέ να συμβεί. Το Ιράν είναι ένα εθνικό κράτος που έχει εθνικά συμφέροντα, τα οποία περιορίζονται στη διατήρηση του καθεστώτος, στην αυτοάμυνα και στο raison d’état. Μπορείς να μιλάς για το Ισλάμ, την ιδεολογία και τον «άξονα της αντίστασης» μέχρι σκασμού. Όμως εγώ λέω : raison d’état, προστασία του καθεστώτος—αυτό είναι που τους ενδιαφέρει και γι’ αυτό υποστήριξαν τη δημιουργία και τις δυνατότητες της Χεζμπολάχ. Και δεν πρόκειται να εξαντλήσουν τους πόρους τους. Δεν υπήρχε πιθανότητα σε καμία περίπτωση να το κάνουν αυτό για να στηρίξουν τη Χαμάς. Εάν, Θεός φυλάξοι, ξεσπάσει ένας πόλεμος πλήρους κλίμακας, αυτό θα οφείλεται σε λάθος υπολογισμό, ή σε ένα ατύχημα, ή σε μια παράλογη κίνηση του Νετανιάχου και όχι σε μια απόφαση της Χεζμπολάχ.

Η Χεζμπολάχ είναι ένα λιβανέζικο κόμμα. Έχει έναν Ιρανό προστάτη, αλλά έχει απόλυτη επίγνωση για το γεγονός ότι η λιβανέζικη κοινή γνώμη θα στραφεί εναντίον της εάν οι επιχειρήσεις του Ισραήλ εναντίον της προκαλέσουν μαζικά αντίποινα εις βάρος του Λιβάνου—καθώς δεν θα στρέφονται μόνο κατά της Χεζμπολάχ, αλλά, όπως και τον πόλεμο του 2006, ενάντια στις υποδομές του Λιβάνου. Οι Ισραηλινοί τιμωρούσαν πάντα τη χώρα υποδοχής [των Παλαιστινίων προσφύγων] για να την αναγκάσουν να επιβάλει στην αντίσταση να σταματήσει να κάνει ό,τι έκανε. Βομβάρδισαν την Ιορδανία, βομβάρδισαν τη Συρία, για να αναγκάσουν αυτά τα καθεστώτα να σταματήσουν τους Παλαιστίνιους. Δεν προσπαθούσαν να σταματήσουν τους ίδιους τους Παλαιστίνιους, αλλά να αποτρέψουν την όποια αραβική χώρα από το να φιλοξενεί και να υποστηρίζει τους Παλαιστίνιους. Θα το έκαναν αυτό στον Λίβανο, προκειμένου να τον αναγκάσουν να σταματήσει τη Χεζμπολάχ. Η Χεζμπολάχ το γνωρίζει αυτό, και οι Λιβανέζοι το γνωρίζουν επίσης. Δεν καταλαβαίνω πώς οι ηγέτες της Χαμάς δεν το είχαν κατανοήσει. Αυτό δείχνει μια αποσύνδεση από την πραγματικότητα και μια μειωμένη στρατηγική αίσθηση που είναι πραγματικά πολύ ανησυχητική. Από την 7^η Οκτωβρίου έχουν ανατρέψει δραματικά το σταθερό status quo στην Παλαιστίνη, και έχουν αποδείξει ότι είναι πολύ ικανοί στη διεξαγωγή ανταρτοπολέμου — με ένα τρομερό τίμημα, θα πρέπει να πούμε. Όμως τελικά, ο πόλεμος είναι μια συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα, και δεν έχουν προβάλει στον κόσμο ένα σαφές, στρατηγικό, ενιαίο παλαιστινιακό πολιτικό όραμα. Δεν νομίζω ότι οι άνθρωποι μιλούν για τέτοια πράγματα, καθώς είναι δύσκολο να ειπωθούν. Αλλά θα έπρεπε να το κάνουν. Πρέπει να το κάνουν.

Συμφωνώ απόλυτα μαζί σου. Στρεφόμενος προς το μέλλον, ποιο είναι το σχέδιο του Ισραήλ για τη Γάζα; Προσπαθούν να δημιουργήσουν μια άλλη Νάκμπα, δηλαδή να καταστρέψουν τη λωρίδα, να την πουλήσουν στους δικούς τους ανθρώπους και να μετατρέψουν ακόμα περισσότερους Παλαιστίνιους σε πρόσφυγες; Αυτό είναι που φαίνεται να ισχύει. Ή μήπως παρέμβει κάποιος για να μην συμβεί αυτό; Οι Αμερικανοί σίγουρα δεν θα το κάνουν, αυτό έχει γίνει πολύ ξεκάθαρο.

Σε αντίθεση με άλλες κρίσιμες στιγμές της ιστορίας του, το Ισραήλ δεν έχει μια ελίτ με ενιαία άποψη και δεν υπάρχει σήμερα μια ξεκάθαρη θέση για τα ζητήματα αυτά. Το 1948, ο Μπεν-Γκουριόν κυριαρχούσε στην πολιτική του Ισραήλ· ακόμη και το 1956, επικράτησε του Σαρέτ και έκανε αυτό που ήθελε εξαπολύοντας τον πόλεμο του Σουέζ. Στο ένα μετά το άλλο επεισόδιο, είτε τα πήγαν καλά είτε τα πήγαν άσχημα, τουλάχιστον ήξεραν τι ήθελαν να κάνουν. Υπήρχε μια συνεκτική, ενιαία αίσθηση των συμφερόντων του Ισραήλ, ακόμη και μετά τον πόλεμο του 1967, όταν δεν μπορούσαν να αποφασίσουν ακριβώς τι να κάνουν – να τα κρατήσουν όλα; – είχαν τουλάχιστον μια συνεκτική ηγεσία. Οι στρατιωτικές και πολιτικές ηγεσίες λειτούργησαν σε συγχρονισμό κατά το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του Ισραήλ. Αυτό σήμερα δεν ισχύει. Δεν νομίζω ότι υπάρχει ένα ξεκάθαρο ισραηλινό όραμα για το τι πρέπει να κάνει. Ο Νετανιάχου έχει πολύ μικρή ιδέα για το τι θέλει στρατηγικά. Αυτό που θέλει προσωπικά είναι μια συνέχιση του πολέμου χωρίς ξεκάθαρη στρατηγική για το τέλος. Αυτό εξυπηρετεί το στενό πολιτικό του συμφέρον: να παραμείνει στην εξουσία, να μην έχει εκλογές και να μην δικαστεί.

Άλλες φατρίες μέσα στην κυβέρνησή του έχουν διαφορετικές απόψεις. Το κατεστημένο του στρατού και της υπηρεσίας πληροφοριών δεν έχει συνοχή. Μόλις πρόσφατα βγήκε ένας πρώην αρχηγός του επιτελείου και είπε ότι ο πόλεμος πρέπει να τελειώσει. Δεν υπήρξαν ποτέ πρώην αρχηγοί του επιτελείου που να λένε τέτοια πράγματα σε καιρό πολέμου. Ο Aviv Kohavi μόλις το είπε. Άλλοι πρώην στρατηγοί και αρχηγοί της υπηρεσίας πληροφοριών έχουν πει παρόμοια πράγματα. Η ισραηλινή ελίτ δικαιολογημένα διχάζεται, σχετικά με το πώς θα τερματιστεί ο πόλεμος, για το τι θα κάνει στη Γάζα την επόμενη μέρα, αν έρθει ποτέ αυτή η μέρα. Στην αρχή, ήταν σαφές ότι ήλπιζαν ότι θα μπορούσαν να ολοκληρώσουν τη Νάκμπα και να απελάσουν ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων—στην Αίγυπτο, και ίσως επίσης από τη Δυτική Όχθη στην Ιορδανία. Έστειλαν το παιδί για τα θελήματά τους, τον Μπλίνκεν, να κάνει γι’ αυτούς τη βρώμικη δουλειά – να πάει στους Αιγύπτιους, στους Ιορδανούς και στους Σαουδάραβες να τους ικετεύσει, σας παρακαλώ, θα μπορούσατε να επιτρέψετε να συμβεί αυτό; Η συμμετοχή της αμερικανικής κυβέρνησης σε ένα ισραηλινό σχέδιο για περαιτέρω εθνοκάθαρση της Παλαιστίνης είναι ένα από τα πιο αποκρουστικά επεισόδια στην αμερικανική ιστορία. Θα είναι στίγμα ντροπής για τον Μπλίνκεν και τον Μπάιντεν από εδώ και πέρα. Το 1948, η Ουάσιγκτον δεν ήθελε την εθνοκάθαρση, αν και ο Τρούμαν επέτρεψε να συμβεί και δεν έκανε τίποτα για να υποστηρίξει το ψήφισμα του ΟΗΕ για τη Διχοτόμηση για το οποίο είχε ασκήσει τόσο μεγάλη πίεση. Σήμερα, είναι διαφορετικό και πολύ χειρότερο. Σήμερα, είναι η Ουάσιγκτον που υποστηρίζει ενεργά το Ισραήλ στη γενοκτονία και προσπαθεί ενεργά να μεσολαβήσει για να πραγματοποιήσει την εθνοκάθαρση ενός μέρους της Παλαιστίνης.

Αν όμως η ισραηλινή ηγεσία είχε στην αρχή μια ξεκάθαρη άποψη για το τι ήθελε – να ισοπεδώσει τη Γάζα και να ολοκληρώσει τη Νάκμπα – δεν νομίζω ότι εξακολουθεί και τώρα να έχει μια ξεκάθαρη άποψη. Αυτό που φαίνεται πιθανό να επακολουθήσει είναι κάποια μορφή ισραηλινής κατοχής, η οποία είναι μια κατάληξη που κανείς, συμπεριλαμβανομένων και των ίδιων των Ισραηλινών, δεν πρέπει να επιθυμεί. Δεν θα ήθελα να καταλάβω τη Γάζα αν ήμουν στη θέση τους. Η τελευταία τους κατοχή, μέχρι το 2005, δεν ήταν τόσο επιτυχημένη. Σκέψου τι είχαν να αντιμετωπίσουν τότε, τη Χαμάς των αρχών της δεκαετίας του 2000 και τις άλλες ομάδες με δυνατότητες πολύ μικρότερες από αυτές που έχουν σήμερα. Ειλικρινά, δεν νομίζω ότι υπάρχουν καλές εναλλακτικές λύσεις από την ισραηλινή σκοπιά. Δεν νομίζω ότι υπάρχει μια ξεκάθαρη απόφαση της ηγεσίας για αυτό. Μπορεί να κάνω λάθος, αλλά αυτή είναι η εντύπωσή μου απ’ τα έξω, διαβάζοντας τον ισραηλινό Τύπο. Παρά τη συντριπτική τους υπεροπλία, έχουν φέρει τον εαυτό τους σε μια απελπιστική στρατηγική κατάσταση.

Πρόκειται για μια τρομερή ειρωνεία της ιστορίας. Μετά τον Πόλεμο των Έξι Ημερών το 1967, ο Isaac Deutscher έδωσε μια συνέντευξη στο NLR^xviii. Είχε έρθει σε οριστική ρήξη με το Ισραήλ και έστειλε ένα μήνυμα στον Μπεν-Γκουριόν, τον οποίο γνώριζε, προειδοποιώντας για καταστροφή εάν δεν τερματιζόταν η κατοχή. Περιέγραψε τους Ισραηλινούς ως Πρώσους της Μέσης Ανατολής – μια διαδοχική σειρά από νίκες που αναπαράγουν τυφλή εξάρτηση από την ίδια τη δική τους δύναμη των όπλων, σοβινιστική αλαζονεία και περιφρόνηση για τους άλλους λαούς – και υπενθύμισε το μάθημα που άντλησαν οι Γερμανοί από την εμπειρία τους: “Man kann sich totseigen!” Μπορείς να θριαμβεύεις μέχρι θανάτου!

Ο Μπεν-Γκουριόν λοιπόν αυτό το έμαθε. Ανησυχούσε ότι, μετά τον πόλεμο του 1967, το Ισραήλ θα βυθιζόταν στη θριαμβολογία και θα δεν θα κατόρθωνε να εκμεταλλευτεί την ευκαιρία που πρόσφερε ο πόλεμος για να επιτύχει μια ευνοϊκή διευθέτηση για το Ισραήλ και τον σιωνισμό. Είχε βέβαια δίκιο. Το λυπηρό με πολλούς από αυτούς τους ηγέτες είναι ότι μαθαίνουν πολύ αργά. Έχουμε λοιπόν τον Εχούντ Ολμέρτ να μιλάει για πράγματα για τα οποία δεν μίλησε ποτέ όσο ήταν πρωθυπουργός, ή τον Μπεν-Γκουριόν να λέει πράγματα όταν ξεμωράθηκε που δεν είχε πει ποτέ πριν, ή πρώην Ισραηλινούς στρατηγούς ή αρχηγούς της Μοσάντ και της Σιν Μπετ, να είναι γεμάτοι σοφία μετά τη συνταξιοδότηση. Εγώ είχα μια υπέροχη συνάντηση με τον Γεχοσαφατ Χαρκάμπι, τον αρχηγό της ισραηλινής στρατιωτικής υπηρεσίας πληροφοριών κατά τη δεκαετία του 1950, ο οποίος έγραψε δύο σημαντικά βιβλία που ήταν τα σχέδια για τη δαιμονοποίηση της PLO. Δεν υπηρέτησε απλώς ως αρχηγός της στρατιωτικής υπηρεσίας πληροφοριών, αλλά ήταν ο κύριος προπαγανδιστής στη Δύση για να προωθήσει μια αρνητική εικόνα για την PLO. Όταν τον συνάντησα σε μεγάλη ηλικία, ο άνθρωπος είχε μεταστραφεί τελείως και είχε γράψει μια σειρά βιβλίων που επέκριναν το Ισραήλ. Στους ανθρώπους αυτούς, συχνά αυτό συμβαίνει πολύ αργά. Το ίδιο έγινε και με τον Τζίμι Κάρτερ. Γιατί δεν τα έλεγες αυτά όσο ήσουν Πρόεδρος;

Ακριβώς.

Ήταν ο καλύτερος πρώην πρόεδρος που είχαν ποτέ οι Ηνωμένες Πολιτείες. Αλλά θα ήθελα να ολοκληρώσω την απάντηση στην πρώτη σου ερώτηση, τι έχει αλλάξει και τι όχι. Εγώ μεγάλωσα όπως είπα, σε έναν κόσμο στον οποίο η σιωνιστική αφήγηση ήταν η μόνη που έπαιζε και την πίστευαν τυφλά σχεδόν όλοι. Αυτό δεν συμβαίνει σήμερα, όπως ήδη συζητήσαμε. Υπάρχει μια σθεναρή αμφισβήτηση της σιωνιστικής αφήγησης, ιδιαίτερα στο εσωτερικό της εβραϊκής κοινότητας που συνοδεύεται με ένα ενδιαφέρον χάσμα γενεών. Αυτό είναι κάτι εντελώς νέο – και πολύ σημαντικό.

Αυτό που δεν έχει αλλάξει, και με το οποίο εξακολουθούν να έρχονται αντιμέτωπα τα εγγόνια μας, είναι η ακλόνητη υποστήριξη των ηγετών των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων στο σιωνιστικό σχέδιο. Ειδικότερα οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Βρετανία, από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, και η Γαλλία και η Γερμανία μετά από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτό, σύμφωνα με τον τρόπο σκέψης μου, αποτελεί από πολλές απόψεις το μεγαλύτερο πρόβλημα. Αν δεχτούμε τον εποικιστικό-αποικιακό τρόπο σκέψης, τότε η μητρόπολη είναι εξίσου σημαντική με μια εποικιστική αποικία. Το Ισραήλ δεν είναι σε καμία περίπτωση μια τυπική εποικιστική αποικία· είναι και ένα εθνικό σχέδιο, με σημαντική βιβλική διάσταση και καταφύγιο από διώξεις. Καμία άλλη εποικιστική αποικία δεν ήταν σε τέτοιο βαθμό ένα καταφύγιο από διώξεις – οι Πουριτανοί και άλλοι θρησκευτικοί αντιφρονούντες, όπως οι Κουάκεροι, που ήρθαν στη Βόρεια Αμερική, βίωσαν σίγουρα καταστολή, αλλά όχι στην ίδια κλίμακα. Βασικά, αυτός ο συνδυασμός χαρακτηριστικών είναι μοναδικός για το ισραηλινό σχέδιο. Ωστόσο ο πυρήνας του, ο εποικιστικός-αποικιακός του πυρήνας, σχετίζεται με μια μητρόπολη. Και από την εποχή που ήμουν παιδί, οι ελίτ σε αυτή τη μητρόπολη, δυστυχώς, ελάχιστα έχουν αλλάξει. Οι νέες γενιές θα πρέπει αυτό να αντιμετωπίσουν.

Ένας αριθμός Ισραηλινών ακαδημαϊκών και αρχαιολόγων, συμπεριλαμβανομένου του Ισραηλινού Φίνκελσταϊν, έχουν αποδείξει ότι οι ηρωικές ιστορίες της αφήγησης της Παλαιάς Διαθήκης -η έξοδος, η βασιλική καταγωγή του Βιβλίου των Βασιλέων- ήταν σε μεγάλο βαθμό μια «επινοημένη παράδοση», που κατασκευάστηκε σε μια μεταγενέστερη περίοδο. Οι εβραϊκές εκδόσεις των βιβλίων του Σλόμο Σαντ^xix, “The Invention of the Jewish People” και “The Invention of the Land of Israel”, έχουν γίνει μπεστ σέλερ στο Ισραήλ. Όμως αυτό είχε ελάχιστη επίπτωση για τη διατήρηση της εθνικής ιδεολογίας στην πλειοψηφία του πληθυσμού.

Όσον αφορά τον εθνικισμό, οι Γκέλνερ, Χόμπσμπαουμ και Μπένεντικτ Άντερσον είχαν δίκιο: δεν έχει σημασία ποιες ήταν οι ιστορικές πραγματικότητες, εκείνο που μετράει είναι αυτό που πιστεύει ο κόσμος. Ο Φίνκελσταϊν και άλλοι εξαιρετικοί Ισραηλινοί αρχαιολόγοι έχουν δυναμιτίσει μεγάλο μέρος των βιβλικών θεμελίων του σιωνισμού, με πολύ μικρό πολιτικό αποτέλεσμα. Νομίζω ότι πρέπει να δούμε τη δύναμη αυτών των βιβλικών μύθων, ανεξάρτητα από το αβάσιμό τους από ιστορική και αρχαιολογική σκοπιά – την απήχησή τους πάνω σε γενιές, στη διάρκεια αιώνων και όχι μόνο στους Εβραίους. Είναι εξίσου σημαντικό ότι έχουν απήχηση και στους Χριστιανούς. Οι Βρετανοί Προτεστάντες είναι τελικά υπεύθυνοι για τη Διακήρυξη του Μπάλφουρ, που οι ρίζες της πίστης τους βρίσκονται στους ίδιους αυτούς μύθους. Ο Λόρδος Shaftesbury ήταν ένας Σιωνιστής τη δεκαετία του 1830, πριν ακόμη από τους πρώτους Εβραίους Σιωνιστές, για θρησκευτικούς λόγους.

Όμως η ισραηλινή βαρβαρότητα, όπως τη βλέπουμε, έχει αρχίσει να υπονομεύει μερικούς από αυτούς τους μύθους, έτσι δεν είναι;

Μπορεί να γίνει μια εκτίμηση. Αυτός ο χριστιανικός σιωνισμός είναι πρωταρχικά ένα προτεσταντικό φαινόμενο· είναι πολύ λιγότερο διαδεδομένος ανάμεσα στους καθολικούς πληθυσμούς. Αυτή η ανάγνωση της Βίβλου —η «συνάθροιση του Ισραήλ» ως προάγγελος της Δευτέρας Παρουσίας και της Εσχάτης Κρίσης, της Αποκάλυψης του Αγίου Ιωάννη—είναι ουσιαστικά μια προτεσταντική ανάγνωση. Και σε πολλά από τα πιο φιλελεύθερα προτεσταντικά δόγματα στις ΗΠΑ, υπάρχει μια αυξανόμενη κατανόηση του κινδύνου αυτής της ανάγνωσης και πόσο λανθασμένη είναι από την άποψη των χριστιανικών αξιών. Βλέπουμε και μια παράλληλη μετατόπιση ανάμεσα τους Εβραίους, που λένε ότι αυτό δεν έχει καμία σχέση με την εβραϊκή παράδοση που εμείς θέλουμε να υποστηρίζουμε. Δεν θέλουμε να καταστρέφουμε ανθρώπους όπως οι Ισραηλίτες κατέστρεψαν τον Αμαλήκ. Δεν πιστεύουμε στην εκδοχή του Ιουδαϊσμού που εμψυχώνει πολλούς από τους εποίκους και τη δεξιά πτέρυγα του ισραηλινού πολιτικού φάσματος — η οποία, παρεμπιπτόντως, εκτείνεται από την άκρα δεξιά έως την κεντροαριστερά. Πιστεύουν σε αυτά τα πράγματα, σχετικά με την καταστροφή των Αμαληκιτών ως εχθρών του Ισραήλ. Ο Νετανιάχου ενστερνίστηκε με κυνισμό αυτή την εξοντωτική λογική, σε μια κυριολεκτική ανάγνωση του Βιβλίου του Σαούλ — «Θυμηθείτε τι σας έκανε ο Αμαλήκ». Η πλειοψηφία της Κνεσέτ, 64 μέλη της, υποστηρίζει μια κυβέρνηση της οποίας ηγείται ένας άνθρωπος που το έχει πει αυτό ξανά και ξανά. Ωστόσο, αυτό δεν το πιστεύει ένα μεγάλο ποσοστό της εβραϊκής κοινότητας στις ΗΠΑ.

Τέλος, τώρα, ας έρθουμε στο δικό σου πανεπιστήμιο, το Κολούμπια.

Θα πάψει να είναι το δικό μου πανεπιστήμιο όταν συνταξιοδοτηθώ στα τέλη Ιουνίου.

Αλλά θα εξακολουθείς κατά κάποιο τρόπο να συνδέεσαι με αυτό.

Θα είμαι απλώς ένα πρώην μέλος του εκπαιδευτικού προσωπικού, διδάσκοντας ορισμένα μαθήματα ως μη μέλος του εκπαιδευτικού προσωπικού της σχολής—ή ως καθηγητής «υπό όρους» (‘contingent’ faculty), όπως συνηθίζουμε να ονομάζουμε.

Θα μπορούσαν ίσως να καταργήσουν εντελώς την έδρα που φέρει το όνομα του «τρομοκράτη» καθηγητή Edward Said;

Δεν έχω ιδέα τι θα γίνει με αυτή. Υπάρχουν δωρητές και απόγονοι δωρητών που, υποθέτω, θα επιμείνουν να συνεχίσει να υπάρχει μια έδρα και να την κατέχει κάποιος με τα κατάλληλα προσόντα. Πραγματικά δεν έχω ιδέα. Η εκστρατεία στις Ηνωμένες Πολιτείες εναντίον των Σπουδών για τη Μέση Ανατολή γενικότερα, και των σπουδών για την Παλαιστίνη ειδικότερα, είναι επιθετική και εκτείνεται σε μεγάλο πολιτικό φάσμα. Τώρα έχουμε την Αστυνομική Υπηρεσία της Νέας Υόρκης να συνενώνει τους χωρίς αρχές πολιτικούς στην κατακραυγή που ξεσηκώνουν, χωρίς να ντρέπονται, οι διοικητές των πανεπιστημίων, σχετικά με εξωτερικούς ταραχοποιούς και υποκινήσεις από μέλη της πανεπιστημιακής εκπαιδευτικής κοινότητας, εμού συμπεριλαμβανομένου. Οπότε δεν γνωρίζω τι πρόκειται να γίνει. Όταν οι άνθρωποι μου κάνουν τέτοιου είδους ερωτήσεις, λέω ότι ο ορισμός της εργασίας ενός ιστορικού δεν περιλαμβάνει και την πρόβλεψη του μέλλοντος.

Αφιέρωσες το τελευταίο σου βιβλίο στα εγγόνια σου, κάτι που εμείς οι γηραιότεροι συνηθίζουμε να κάνουμε.

[Ακολουθούν γέλια]

Άσε την ηχογράφηση που μας δείχνει και τους δύο να γελάμε εγκάρδια.

Εξέφρασες την ελπίδα ότι αυτά θα γνωρίσουν έναν καλύτερο κόσμο. Ποια είναι η μεγαλύτερη διαφορά ανάμεσα στον κόσμο που μεγάλωσες εσύ και στον κόσμο που αυτά μεγαλώνουν;

Εγώ μεγάλωσα σε έναν κόσμο όπου δεν υπήρχε η παλαιστινιακή φωνή — τόσο στον αραβικό κόσμο, όσο και στη δημόσια σφαίρα στη Δύση· δεν υπήρχε καθόλου. Οι Παλαιστίνιοι ήταν ανύπαρκτοι. Τα τέσσερα εγγόνια μου μεγαλώνουν σε μια εποχή που υπάρχουν αρκετές σθεναρές φωνές υπέρ της Παλαιστίνης, σε όλο τον κόσμο. Εγώ μεγάλωσα σε έναν κόσμο στον οποίο η σιωνιστική αφήγηση ήταν ολοκληρωτικά ηγεμονική και το Ισραήλ χαρακτηριζόταν κολακευτικά ως «ένας φωτοδότης των εθνών». Αυτό δεν ισχύει πλέον. Σήμερα θεωρείται σε μεγάλο βαθμό, και δικαίως, ως ένα κράτος παρίας λόγω των δικών του πράξεων γενοκτονίας. Αυτό είναι από τα λίγα καλά πράγματα που έχουν συμβεί, αυτές τις πολύ άσχημες εποχές.

 

Σημειώσεις: