Οι λιποτάκτες της Ουκρανίας

του Tristan Leoni

Αναδημοσίευση από το DDT 21                                                                           μετάφραση Ν.Τ.

«πόλεμος, είναι η αλληλοσφαγή ανθρώπων που δεν γνωρίζονται μεταξύ τους, προς όφελος των ανθρώπων που γνωρίζονται μεταξύ τους και δεν αλληλοσφάζονται»ⁱ.

Πωλ Βαλερύ

«Οι Ουκρανοί είναι έτοιμοι να πεθάνουν για την ευρωπαϊκή προοπτική. Εμείς θέλουμε να ζήσουν το ευρωπαϊκό όνειρο μαζί μας».

Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν.

Από την επίθεση κατά της Ουκρανίας, και ιδιαίτερα μετά τη μερική επιστράτευση που διατάχθηκε από τη Μόσχα τον Σεπτέμβριο του 2022, τα δυτικά μέσα ενημέρωσης έχουν επικεντρώσει μέρος της προσοχής τους στους Ρώσους ανυπότακτους, αρνητές στράτευσης και λιποτάκτες∙ ενώ οι Ουκρανοί ομόλογοί τους περιέργως είναι αόρατοι –και μάλιστα κυρίως– από τους κύκλους των ακτιβιστώνⁱⁱ. Μετά από περισσότερες από χίλιες ημέρες πολέμου, η κατάσταση αντιστρέφεται κάπως, και τώρα κανείς δεν μπορεί να αγνοήσει αυτό το φαινόμενο που γίνεται πρωτοσέλιδο στα διεθνή μέσαⁱⁱⁱ: ο ουκρανικός στρατός αντιμετωπίζει αυξανόμενες δυσκολίες στη στρατολόγηση νέων στρατιωτών, και όλο και περισσότεροι άνδρες προσπαθούν να ξεφύγουν από τη στράτευση, να φύγουν από τη χώρα τους, να κρυφτούν, να δραπετεύσουν, να λιποτακτήσουν, με τη σκέψη ή στα όνειρά τους. Αυτά είναι αρκετά για να φέρουμε σε αμηχανία όσους θεωρούν ότι οι Ουκρανοί αγωνίζονται για να υπερασπιστούν τη δημοκρατία, την ελευθερία και το Καλό –ότι πολεμούν «για εμάς»–, εκείνους που αντιτίθενται σε οποιαδήποτε ειρηνευτική διαπραγμάτευση και φαντασιώνονται για μια στρατιωτική ήττα της Ρωσίας, εκείνους που είναι έτοιμοι να πολεμήσουν … μέχρι τον τελευταίο Ουκρανό. Ωστόσο, αυτοί που τους αφορά άμεσα, δεν φαίνεται να συμφωνούν πραγματικά. Είναι αυτό τόσο νέο; Αποτελεί έκπληξη;

Αμέσως μετά τις 24 Φεβρουαρίου 2022, την έναρξη της ρωσικής εισβολής, δεκάδες χιλιάδες Ουκρανοί (σχεδόν αποκλειστικά άνδρες) προσφέρθηκαν εθελοντικά να φορέσουν στολή, να πάρουν ένα όπλο και να υπερασπιστούν τη χώρα τους. Μπροστά στα στρατολογικά γραφεία περίμεναν με τις ώρες για να καταταγούν. Μια λαϊκή κινητοποίηση που μοιάζει αρκετά παράδοξη για κατοίκους χωρών όπως η Γαλλία, όπου είναι ιδιαίτερα αποσυνδεδεμένοι από το στρατό και το έθνος και όπου η εθνικιστική ιδεολογία δεν συντηρείται πλέον από το κράτος.

Πρώτο σημείο που πρέπει να υπογραμμιστεί: Οι Ουκρανοί, παρ’ όλα αυτά, δεν προσφέρθηκαν εθελοντικά στο σύνολό τους, οι περισσότεροι δεν κάνουν αυτή την επιλογή (ο στρατός δεν μπορούσε να τους δεχτεί όλους). Ορισμένοι θεωρούν τους εαυτούς τους πιο χρήσιμους πίσω από τα μετόπισθεν, για παράδειγμα όσοι εργάζονται σε μια ΜΚΟ που υποστηρίζει τους μαχητές ή τους εκτοπισμένους πολίτες (ιατρική βοήθεια, επιμελητεία, διοίκηση, κ.λπ.)∙ άλλοι, από όσους έχουν δουλειά, συνεχίζοντας να εργάζονται (όπως τους ενθαρρύνει το κράτος να κάνουν)∙ και μετά υπάρχουν εκείνοι που αρκούνται να πληρώσουν μια δωρεά σε αυτές τις ΜΚΟ∙ αλλά πολλοί, και ίσως ακόμη και οι περισσότεροι, απλά δεν κάνουν τίποτα.

Δεύτερο σημείο: αυτή η ροή εθελοντών στερεύει πολύ γρήγορα. Ο διευθυντής της ουκρανικής στρατιωτικής υπηρεσίας πληροφοριών θα πρέπει να παραδεχτεί ότι «όλοι οι εθελοντές που ήθελαν να πολεμήσουν ήρθαν κατά τους πρώτους έξι μήνες» ^iv. Είναι αλήθεια ότι το πρόσωπο του πολέμου, τουλάχιστον αυτό που αντικατοπτρίζεται στα μέσα ενημέρωσης και τα κοινωνικά δίκτυα, έχει αλλάξει: στην αρχή, ο πόλεμος φαινόταν να περιορίζεται στη δράση μικρών, πολύ κινητικών ομάδων ουκρανών αντιστασιακών, οπλισμένων με αντιαρματικές ρουκέτες ή κοκτέιλ μολότοφ, στήνοντας φονικές ενέδρες σε δυσκίνητες φάλαγγες ρωσικών οχημάτων … ένας σύντομος πόλεμος, «φρέσκος και χαρούμενος» όπως τον φαντάστηκαν [ΣτΜ: τον Α’ ΠΠ οι λαοί της κεντρικής Ευρώπης] τον Αύγουστο του 1914 … ηρωικός, σχεδόν ρομαντικός. Όμως, με τις εβδομάδες, τα πράγματα μετατράπηκαν σε συγκρούσεις μεταξύ μηχανοκίνητων μονάδων, μονομαχιών πυροβολικού και έναν λασπώδη, αιματηρό, εφιαλτικό πόλεμο χαρακωμάτων. Η πραγματικότητα δεν θυμίζει σε τίποτα από βιντεοπαιχνίδι. Επομένως, για να συμμετάσχει κανείς σε ένα τέτοιου είδους σφαγείο, πρέπει είτε να είναι εμποτισμένος με έναν πολύ βαθύ πατριωτισμό, σε συνδυασμό με μια ισχυρή δόση φυσικού θάρρους, είτε να είναι αναγκασμένος να το κάνει.

ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗ ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ

Ο πόλεμος έρχεται. Λίγες μέρες πριν από τη ρωσική επίθεση, οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες παρείχαν στο Κίεβο λεπτομερή σχέδια. Στις 22 Φεβρουαρίου, όλοι οι άνδρες ηλικίας 18 έως 60 ετών πρέπει να θεωρούν ότι είναι διαθέσιμοι για τις ένοπλες δυνάμεις∙ πρόκειται για γενική επιστράτευση. Στις 24 Φεβρουαρίου, την ημέρα της επίθεσης, το ουκρανικό κοινοβούλιο (η Ράντα) ψήφισε για την επιβολή του στρατιωτικού νόμου – έκτοτε αυτός παρατείνεται συνεχώς. Στους άνδρες ηλικίας 16 έως 60 ετών απαγορεύεται πλέον η έξοδος από τη χώρα.

Αλλά δεν περιλαμβάνονται όλοι. Δεν βρισκόμαστε πια στο 1914, όπου σε κάθε χώρα όλοι οι άνδρες σε ηλικία και ικανότητα μάχης έχουν ήδη εκπληρώσει μια στρατιωτική θητεία και μπορούν, κατά εκατομμύρια, να σταλούν στο μέτωπο αφού λάβουν μια στολή και ένα τουφέκι. Πρώτα απ’ όλα, δεν «επωφελήθηκαν» όλοι οι Ουκρανοί από μια στρατιωτική εκπαίδευση∙ επιπλέον, ο εξοπλισμός του βασικού στρατεύματος είναι πολύ ακριβός σήμερα και σε αυτό προστίθεται το απαραίτητο υλικό για τη συγκρότηση μιας μονάδας, ακόμη και μιας μόνο ταξιαρχίας πεζικού: οχήματα μεταφοράς, τεθωρακισμένα, εξοπλισμός επικοινωνίας, επιμελητεία κ.λπ. Συγκρίνοντας την κατάσταση με τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Michel Goya εξηγεί: «η αναλογία Κεφάλαιο/Εργασία του γαλλικού στρατού εκείνης της εποχής είναι προφανώς πολύ διαφορετική από αυτή του ουκρανικού στρατού. Με άλλα λόγια, μπορέσαμε να εξοπλίσουμε τα 4 εκατομμύρια άνδρες που επιστρατεύτηκαν το 1914 χωρίς κανένα πρόβλημα, το 70% ήταν πεζικάριοι, οι περισσότεροι οπλισμένοι με ένα απλό τουφέκι Lebel. Μετά, φυσικά, τα πράγματα άλλαξαν αλλά η αναλογία Ε προς Κ παρέμεινε πολύ σημαντική. […] Οι σύγχρονοι στρατοί δεν μπορούν να έχουν μια τέτοια αναλογία » ^v.

Επιπλέον, υπάρχει το ζήτημα να μην αποδιοργανωθεί περαιτέρω η οικονομία της χώρας και να διασφαλισθεί η εύρυθμη λειτουργία των υποδομών της που είναι ζωτικής σημασίας για την πολεμική προσπάθεια.

Ωστόσο, ενώ το κράτος φαίνεται στα πρόθυρα της κατάρρευσης, η ουκρανική κυβέρνηση κάνει επίσης μια a priori παράδοξη επιλογή: να προφυλάξει τη νεολαία, δηλαδή τη δημογραφική σύνθεση της Ουκρανίας. Λόγω της πτώσης του ποσοστού των γεννήσεων κατά τη διάρκεια της οικονομικής ύφεσης της δεκαετίας του 1990, οι νέοι 18-27 ετών αντιπροσωπεύουν σήμερα τα ελλειμματικά στρώματα της ουκρανικής ηλικιακής πυραμίδας. Περαιτέρω μείωση του αριθμού των νέων προωθώντας τους σε θανατηφόρες μάχες, σημαίνει μείωση του αριθμού των γεννήσεων κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, άρα και των ανδρών κατά τις επόμενες δεκαετίες, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο τη μελλοντική ασφάλεια και την οικονομία της χώρας^vi. Ως εκ τούτου, ο στρατός αντλεί τους νεοσυλλέκτους του από πολίτες ηλικίας 27 έως 60 ετών^vii (το 2022, η Ουκρανία θα έχει περίπου εννέα εκατομμύρια άνδρες ηλικίας 18 έως 60 ετών). Μέσα σε λίγους μήνες, ο αριθμός των στρατευμένων αυξήθηκε από 250.000 σε περίπου ένα εκατομμύριο άνδρες^viii, αλλά η ανάγκη για νέους στρατιώτες είναι συνεχής, γιατί χρειάζεται διαρκώς η αντικατάσταση των νεκρών και των τραυματιών – που αυξάνονται επίσης και από την πλευρά τους.

Επιδεικνύοντας επιείκεια, ωστόσο, το κράτος χορηγεί εξαίρεση στράτευσης σε ορισμένες κατηγορίες: καταρχάς, υπάρχουν εκείνοι που κρίθηκαν ακατάλληλοι από μια στρατιωτική και ιατρική επιτροπή, αλλά και οι πατέρες τριών παιδιών (ή περισσότερων), όσοι έχουν σύζυγο ή παιδί με αναπηρία, όσοι λαμβάνουν φροντίδα περίθαλψης στο εξωτερικό, και στη συνέχεια οι φοιτητές, οι ναυτικοί, οι εργαζόμενοι στους σιδηροδρόμους, οι οδηγοί φορτηγών, ορισμένοι δημόσιοι υπάλληλοι (κυρίως αστυνομικοί και συνοριοφύλακες) και, όπως είδαμε, οι γυναίκες (η δυνατότητα αλλαγής φύλου μέσω διοικητικής πράξης δεν είναι απολύτως στην ημερήσια διάταξη στην Ουκρανία).

Πολιτικές, φιλοσοφικές ή θρησκευτικές πεποιθήσεις δεν περιλαμβάνονται στον κατάλογο των πιθανών λόγων εξαίρεσης. Η Ουκρανία, ωστόσο, έχει επικυρώσει αρκετές διεθνείς συνθήκες που αναγνωρίζουν το δικαίωμα στην αντίρρηση συνείδησης, το οποίο επίσης κατοχυρώνεται στο σύνταγμα της χώρας∙ η επιλογή της «εναλλακτικής θητείας» για θρησκευτικούς λόγους καταργείται ωστόσο με τον στρατιωτικό νόμο. Αρκετές δεκάδες άτομα που αρνούνται να καταταγούν στον στρατό (γενικά για θρησκευτικούς λόγους και ιδιαίτερα οι Μάρτυρες του Ιεχωβά) διώκονται ποινικά και ορισμένοι καταδικάζονται σε φυλάκιση. Ένας από αυτούς εξηγεί: «Δεν είμαι έτοιμος να σκοτώσω κανέναν άλλον για ένα κομμάτι της Ουκρανίας, ένα κομμάτι της Νέας Ζηλανδίας ή ένα κομμάτι των Ηνωμένων Πολιτειών. […] Έχω άλλες αξίες και θέλω τουλάχιστον να εισακούονται οι αξίες μου. […] Τι θα γινόταν αν η επιλογή μου μπορούσε να θεωρηθεί προδοσία; Δεν με νοιάζει τι πιστεύουν οι άλλοι για μένα. Αυτό που έχει σημασία για μένα είναι τι σκέφτεται ο Θεός». Αυτές οι υποθέσεις, που αναμεταδίδονται από ειρηνιστικές οργανώσεις σε διάφορες χώρες, μερικές φορές εγείρουν ερωτήματα στον διεθνή Τύπο σχετικά με τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου^ix.

Όλοι οι υπόλοιποι υποχρεούνται να παρουσιασθούν σε ένα στρατολογικό γραφείο για ιατρικό έλεγχο και ενημέρωση για την οικογενειακή τους κατάσταση, προκειμένου να παραμείνουν διαθέσιμοι αν χρειαστεί … αλλά πολύ λίγοι το κάνουν, όπως θα δούμε.

Όσο για τους άνδρες ηλικίας 18 έως 60 ετών, στους οποίους απαγορεύεται να εγκαταλείψουν την επικράτεια –γεγονός που δείχνει ότι το κράτος δεν εμπιστεύεται το βάθος της πατριωτικής τους παρόρμησης– λίγες μόνο ΜΚΟ τονίζουν ότι, εφόσον δεν έχουν επιστρατευθεί, παραμένουν άμαχοι και επομένως, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, θα πρέπει να μπορούν να απολαμβάνουν το δικαίωμα της μετακίνησης, άρα να διασχίζουν τα σύνορα, και ότι ο νόμος αυτός αποδεικνύεται, εκτός των άλλων, μεροληπτικός από την άποψη του φύλου^x. Αλλά, εάν η ουκρανική κυβέρνηση άρει αυτήν την απαγόρευση, θα γίνουμε μάρτυρες μιας φυγής (τουλάχιστον) δεκάδων χιλιάδων ανδρών, η οποία θα κατέστρεφε την εικόνα μιας χώρας ενωμένης στην υπεράσπιση του έθνους και της δημοκρατίας και θα ήταν πολύ επιζήμια για το ηθικό των μαχητών.

Οι Βρυξέλλες, που γενικά πολύ γρήγορα να καταγγέλλουν τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε ολόκληρο τον πλανήτη, δεν βρίσκουν τίποτα για να διαμαρτυρηθούν σε αυτήν την περίπτωση. Η Ουκρανία, υποψήφια για ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, δεν υπερασπίζεται τις αξίες της δημοκρατίας απέναντι στον ολοκληρωτισμό; Στην πραγματικότητα, η ιστορία δείχνει ότι μερικές φορές, για να τις διατηρήσουν, τα κράτη είναι διατεθειμένα να κάνουν και χωρίς αυτές.

ΟΙ ΓΑΤΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΝΤΙΚΙΑ

Τα σύνορα έκλεισαν, νέοι κανόνες επιστράτευσης θεσπίστηκαν, θεωρητικά ένα απόθεμα πολλών εκατομμυρίων ανδρών είναι διαθέσιμο. Αν και ο στρατός ωφελήθηκε αρχικά από μια μεγάλη εισροή εθελοντών, το ουκρανικό κράτος έπρεπε να καταφύγει γρήγορα στην ανθρώπινη δεξαμενή του προκειμένου να εξασφαλίσει μια συνεχή ροή νέων νεοσυλλέκτων. Για το σκοπό αυτό, έβαλε σε εφαρμογή ένα σύστημα ελέγχου του ανδρικού πληθυσμού, το οποίο χρησιμοποιούσε όλο και πιο εντατικά καθώς η πατριωτική παρόρμηση έπεφτε.

Όσοι πιστεύουν ότι δεν μπορούν να ξεφύγουν από την επιστράτευση ελπίζουν τουλάχιστον να αποφύγουν τα χειρότερα, δηλαδή να τους ρίξουν στο πεζικό, να γίνουν τροφή για τα κανόνια της πρώτης γραμμής. Κάποιοι βασίζονται στις δεξιότητές τους (ιατρική εκπαίδευση ή εκπαίδευση πληροφορικής), άλλοι πρέπει να πρωτοτυπήσουν. Στα δυτικά της χώρας, πολλοί πιστεύουν ότι μπορούν να μείνουν μακριά από τις μάχες εντασσόμενοι στις δυνάμεις εδαφικής άμυνας (FDT), που θεωρητικά είναι εστιασμένες στην περιφέρεια καταγωγής τους∙ αλλά αυτές οι μονάδες σταδιακά στέλνονται στο μέτωπο και, μερικές φορές ακόμη, θυσιάζονται προκειμένου να διατηρηθούν άλλες που θεωρούνται πιο πολύτιμες.

Ενώ ένας μεγάλος αριθμός Ουκρανών είναι εξοικειωμένοι με τα όπλα λόγω της στρατιωτικής θητείας ή των «πατριωτικών» μαθημάτων που έχουν λάβει στο γυμνάσιο^xi, άλλοι εγγράφονται σε παραστρατιωτική εκπαίδευση, συχνά έναντι αμοιβής, για να αποκτήσουν τα βασικά, όπως ο χειρισμός όπλων ή οι τακτικές κινήσεις, η εκπαίδευση αυτή θα μπορούσε να αποδειχθεί χρήσιμη, καθώς η εκπαίδευση του Ουκρανού στρατιώτη είναι μερικές φορές πολύ σύντομη. Αυτό μπορεί επίσης να καταστήσει δυνατή την υποβολή αιτήσεων για μονάδες που είναι a priori λιγότερο επικίνδυνες (υλικοτεχνική υποστήριξη, ηλεκτρονικός πόλεμος, πληροφορίες, οδήγηση drones, πυροβολικό κ.λπ.)^xii.

Και μετά υπάρχουν οι άλλοι, η μεγάλη μάζα εκείνων που δεν θέλουν να πάνε. Μερικοί αρνούνται από φιλοσοφική, θρησκευτική ή πολιτική επιλογή να φέρουν όπλα, αλλά οι περισσότεροι φοβούνται απλώς να βρεθούν στο μέτωπο, να συμμετάσχουν σε μάχη, να πεθάνουν ή, ακόμη χειρότερα, να υποφέρουν, να τους κόψουν ένα πόδι, ένα χέρι ή το μισό του προσώπου. Μια αρκετά ανθρώπινη αντίδραση, διαδεδομένη ανάμεσα στους Ουκρανούς άνδρες.

Ενώ υπάρχουν κάποιοι που επιλέγουν να κρατούν χαμηλό προφίλ και να κάνουν το σταυρό τους, άλλοι είναι έτοιμοι να κάνουν τα πάντα, ή σχεδόν τα πάντα, προκειμένου να γλιτώσουν τη στράτευση. Μερικές φορές βρίσκουμε ανάμεσά τους βετεράνους, από τους εθελοντές του Φεβρουαρίου του 2022, που αγωνίζονται για να μπορέσει ο γιος τους να ξεφύγει από την κόλαση των χαρακωμάτων, την οποία οι ίδιοι γνωρίζουν καλά^xiii. Οι ειδήμονες μάλιστα λένε ότι, ένας μεγάλος αριθμός ανδρών, αν είχαν την επιλογή, θα προτιμούσε να φύγει από τη χώρα παρά να πολεμήσει∙ αλλά είναι απαραίτητο να είσαι ειδήμονας για να το καταλάβεις^xiv;

Όπως θα δούμε, το να είσαι ανυπότακτος ή αρνητής στράτευσης στην Ουκρανία, σε περίοδο πολέμου, δεν είναι εύκολο, ρισκάρεις ακόμα και τη ζωή σου.

Οι στρατηγικές είναι πολλές και ποικίλλουν ανάλογα με τις περιπτώσεις και τους διαθέσιμους πόρους. Για παράδειγμα, μερικοί άνδρες θεωρούν ότι είναι πιο συνετό, για να μην συναντήσουν αστυνομικούς ελέγχους, να μην βγαίνουν ποτέ από τα σπίτια τους. Όσοι μπορούν επιλέγουν την τηλεργασία, άλλοι σταματούν να πηγαίνουν στη δουλειά, δεν φεύγουν πλέον από τα σπίτια τους, κάνουν τις αγορές τους μέσω διαδικτύου ή τους προμηθεύουν συγγενείς. Και μετά υπάρχουν εκείνοι που αναζητούν τη λίστα με τις πιθανές εξαιρέσεις από τα νομικά παραθυράκια του συστήματος. Βλέπουμε λοιπόν μια εκπληκτική αύξηση των τριαντάρηδων που επιστρέφουν στις σπουδές τους, τουλάχιστον μέχρι τότε, το 2023, που μειώθηκαν οι δυνατότητες αναβολής [των στρατιωτικών υποχρεώσεων] για τους σπουδαστές^xv. Οι σύντροφοι [σε γάμο] είναι επίσης ευπρόσδεκτες, είτε για να κάνουν παιδιά (χρειάζονται τρία) είτε για να συνάψουν έναν εικονικό γάμο (τα δίκτυα της μαφίας τα προσφέρουν επί πληρωμή) … και έτσι άντρες 30 ετών παντρεύονται γυναίκες 70 ετών, που έχουν το πλεονέκτημα του να είναι «σε κατάσταση αναπηρίας».

Η νομιμότητα συναντά πολύ γρήγορα τα όριά της σε ένα καθεστώς που αποκαλύπτεται να είναι όλο και πιο αυταρχικό∙ όσοι αντιστέκονται πρέπει να βασίζονται συχνά σε μια από τις εθνικές ειδικότητες: τη διαφθορά. Η Ουκρανία ήταν διεθνής πρωταθλητής στη διαφθορά πριν από τον πόλεμο. Πάνω απ’ όλα υπάρχει η αγορά πραγματικών/ψευδών διοικητικών εγγράφων που αποδεικνύουν ακαταλληλότητα ή ανικανότητα για στρατιωτική θητεία η οποία παίρνει εκρηκτικές διαστάσεις από την άνοιξη του 2022. Για μερικές χιλιάδες δολάρια αγοράζεις τη δυνατότητα να ζεις ειρηνικά ή, πιο συνετά, να φύγεις από τη χώρα. Μπορείτε έτσι, σε μια στιγμή, να γίνετε πατέρας μιας μεγάλης οικογένειας. Αλλά το πιο συνηθισμένο είναι το ιατρικό πιστοποιητικό που αποδεικνύει την ακαταλληλότητα για στρατιωτική θητεία. Λόγω του πολλαπλασιασμού των αιτημάτων και της αστυνομικής καταστολής, οι τιμές εκτινάσσονται στα ύψη, φτάνοντας το 2024 έως και τα 20.000 $ για ένα έγγραφο πολύ καλής ποιότητας ή πενήντα φορές το ποσό ενός μέσου μισθού. Αν τα παιδιά της αστικής τάξης προφανώς δεν δυσκολεύονται να ξεφύγουν από τη στολή – σύμφωνα με ένα ουκρανικό αστείο, τα πλουσιότερα από αυτά αποτελούν την «ταξιαρχία του Μονακό» – τα άλλα πρέπει να δανειστούν χρήματα ή να πουλήσουν την περιουσία τους, οι οικογένειες ή οι φίλοι τους συνεισφέρουν για να προσφέρουν τα πολύτιμα λύτρα σε έναν νεαρό άνδρα (όπως κάνουν συχνά οι οικογένειες των μεταναστών σε όλο τον κόσμο).

Με το πέρασμα του χρόνου, το ουκρανικό δικαστικό σύστημα διέλυσε κάποια μεγάλης κλίμακας δίκτυα διαφθοράς αξιωματούχων. Τον Αύγουστο του 2023, οι υπεύθυνοι για τη στρατολογία σε κάθε περιφέρεια – που μερικές φορές έκαναν έναν προκλητικό τρόπο ζωής – απολύθηκαν και πραγματοποιήθηκαν έρευνες σε περισσότερα από 200 κέντρα στρατολόγησης. Ένα σκάνδαλο που οδηγεί θεωρητικά στον έλεγχο όλων των πιστοποιητικών ανικανότητας προς στρατιωτική υπηρεσία που έχουν εκδοθεί από την έναρξη του πολέμου^xvi.

Καθώς οι έλεγχοι εντείνονται, μια πολύ πιο ριζική λύση αναπτύσσεται: η φυγή στο εξωτερικό. Οι μόνοι άνδρες που επιτρέπεται να περάσουν τα σύνορα είναι οι οδηγοί φορτηγών σε αποστολή, αλλά υπάρχουν μερικοί που εγκαταλείπουν τα φορτηγά τους μόλις φτάσουν στην ΕΕ και δεν επιστρέφουν στην Ουκρανία. Για άλλους, πρέπει να διασχίσουν αυτή τη γραμμή λαθραία: μερικές φορές προς την Πολωνία, μια πολύ ελεγχόμενη περιοχή, αλλά πιο συχνά μέσω των ορεινών και δασικών περιοχών που συνορεύουν με την Ουγγαρία και, κυρίως, τη Ρουμανία. Όλα είναι δυνατά, όλα έχουν δοκιμαστεί: να μεταμφιεστείτε σε γυναίκα, να κρυφτείτε σε φορτηγό αυτοκίνητο ή φορτηγό βαγόνι, σε χώρους αποσκευών, σε μεταλλικά κουτιά συγκολλημένα κάτω από οχήματα κ.λπ.^xvii.

Και εδώ, για μερικές χιλιάδες δολάρια, είναι δυνατό να χρησιμοποιηθούν οι υπηρεσίες των λαθρεμπόρων που συνδέονται με το οργανωμένο έγκλημα και αξιοποιούν την εκτεταμένη διαφθορά – οι λαθρέμποροι τσιγάρων έχουν μεταστραφεί σε ένα πολύ πιο κερδοφόρο «εμπόριο λιποτακτών»^xviii. Πολλοί δοκιμάζουν την τύχη τους μόνοι τους ή σε μικρές ομάδες, εξοπλισμένοι με χάρτες, GPS, σακίδιο και πολύ κουράγιο, τουλάχιστον όταν η εποχή και ο καιρός το επιτρέπουν, γιατί αυτό περιλαμβάνει το να διασχίσουν ποτάμια (κολυμπώντας) ή ακόμη και τα Καρπάθια μέσα από απότομα μονοπάτια. Και δεν είναι απλώς μια αθλητική δοκιμασία, γιατί πρέπει επίσης να αποφύγεις τις περιπολίες των συνοριοφυλάκων (ενίοτε με τη βοήθεια βοσκών και ξυλοκόπων), τα λυκόσκυλα, τα συρματοπλέγματα, τις κάμερες, drones εξοπλισμένα με θερμικές κάμερες και, όσον αφορά τα Καρπάθια, τις καφέ αρκούδες.

Πόσοι είναι αυτοί; Τα επίσημα στοιχεία ποικίλλουν και είναι αρκετά ανακριβή. Μεταξύ Φεβρουαρίου και Δεκεμβρίου 2022, περισσότεροι από 12.000 άνδρες συνελήφθησαν στην προσπάθειά τους να περάσουν τα σύνορα, δώδεκα πνίγηκαν στον ποταμό Τίσα (που χωρίζει τη χώρα από τη Ρουμανία) και άλλοι τρεις πέθαναν στα βουνά^xix. Έξι μήνες αργότερα, το BBC ανεβάζει τον αριθμό στους 90 νεκρούς^xx. Τον Απρίλιο του 2024, οι αρχές του Κιέβου ανέφεραν περίπου τριάντα θανάτους, συμπεριλαμβανομένων 24 από πνιγμό^xxi. Καθώς η απόγνωση αυξάνεται, κάποιοι πεθαίνουν ενώ κολυμπούν κατά μήκος του Δνείστερου για να φτάσουν στη Μολδαβία, ενώ άλλοι προσπαθούν να περάσουν τα ναρκοπέδια κατά μήκος των συνόρων με τη Λευκορωσία^xxii.

Από τη ρουμανική πλευρά, οι συνοριοφύλακες περιμένουν και έρχονται σε βοήθεια των εξαντλημένων ανυπότακτων που έχουν καταφέρει να διασχίσουν τα περάσματα ή τις πλωτές οδούς: «Χρησιμοποιούμε προηγμένες τεχνολογίες, ιδίως χάρη στην υποστήριξη της Frontex, γιατί είναι θέμα εξωτερικών συνόρων της ΕΕ. Διαθέτουμε θερμικές κάμερες, drones και ελικόπτερα για να εντοπίσουμε ανθρώπους που διασχίζουν τα σύνορα» ^xxiii. Οι πρόσφυγες στη συνέχεια φροντίζονται από τις ρουμανικές αρχές και τις ΜΚΟ, λαμβάνουν ιατρική περίθαλψη εάν είναι απαραίτητο (πρέπει μερικές φορές να ακρωτηριαστούν στα παγωμένα δάχτυλα των ποδιών)∙ μπορούν να επωφεληθούν είτε από διεθνή προστασία ασύλου, είτε, τις περισσότερες φορές, από την προσωρινή προστασία που έχει θεσπίσει η ΕΕ. Στη συνέχεια επιδιώκουν να ενταχθούν σε άλλες χώρες της ΕΕ^xxiv. Τον Ιούλιο του 2023, περισσότεροι από 7.000 άνδρες έκαναν αυτό το ταξίδι^xxv, 8.400 τον Οκτώβριο^xxvi. Ένας πρόχειρος υπολογισμός δείχνει ότι, από την αρχή του πολέμου, δέκα με δεκαπέντε Ουκρανοί περνούν παράνομα τα σύνορα κάθε μέρα, ένας μέσος όρος που θα πάρει εκρηκτικές διαστάσεις το 2024. Κάθε μέρα δεκάδες άνδρες συλλαμβάνονται προσπαθώντας να το κάνουν, χιλιάδες κάθε χρόνο, και γίνονται όλο και περισσότεροι (κάποιοι προσπαθούν πολλές φορές, γιατί κινδυνεύουν μόνο με ένα πρόστιμο 205 ευρώ)^xxvii.

Οι TCC

Οι συνοριοφύλακες, χάρη στις επιδοτήσεις της ΕΕ, έχουν αυξημένους πόρους και μπορούν να περιορίσουν τις εξόδους, φτάνει να συλλαμβάνουν κάθε μήνα, αυτές τις χιλιάδες των ανδρών που είναι απαραίτητοι για τον στρατό αλλά που κάνουν τα πάντα για να το αποφύγουν (σε μια χώρα μεγαλύτερη από τη Γαλλία με γύρω στα τριάντα εκατομμύρια κατοίκους). Οι αστυνομικές δυνάμεις συμβάλλουν, αλλά το ουκρανικό κράτος εξοπλίζει επίσης τα κέντρα στρατολόγησης και με ένστολους δημοσίους υπαλλήλους, που έχουν το παρατσούκλι TCC (λόγω του μυστηριώδους αγγλικού ακρωνύμιου). Υποτίθεται ότι πρέπει να ελέγχουν ότι οι άνδρες που συναντούν στους δημόσιους δρόμους είναι συμμορφωμένοι με την υποχρέωση που τους έχει επιβληθεί να παρουσιασθούν στις αρχές (για ιατρικό έλεγχο και ενημέρωση της προσωπικής τους κατάστασης)∙ εάν αυτό δεν συμβαίνει (που είναι πολύ συνηθισμένο), πρέπει να καλέσουν τον ενδιαφερόμενο για να τακτοποιήσει την κατάστασή του. Αυτό καθιστά δυνατή τη δημιουργία καταλόγων με άτομα που μπορούν να επιστρατευθούν. Συγκεκριμένα, ομάδες TCC, γενικά τρεις ή τέσσερις άνδρες με στολή που ταξιδεύουν με μικρά λεωφορεία χωρίς σήμα, διενεργούν ξαφνικούς ελέγχους σε πεζούς ή αυτοκινητιστές στους δρόμους. Σύντομα όμως βλέπουμε ότι άντρες εξαναγκάζονται να μπαίνουν σε φορτηγά και να οδηγούνται σε ένα γραφείο στρατολόγησης … και ότι κάποιοι κατατάσσονται αμέσως στον στρατό και στέλνονται σε στρατώνες. Αυτή η πρακτική, παράνομη βάσει της ουκρανικής νομοθεσίας, επειδή πρέπει να παρεμβάλλονται αρκετές ημέρες μετά από κάθε διοικητική διαδικασία, γίνεται ολοένα και πιο συχνή:

«Έφυγε για τη δουλειά και τον πήραν στο δρόμο έξω από το σπίτι. Με πήρε τηλέφωνο να μου πει ότι τον παίρνουν για δύο εβδομάδες για εκπαίδευση, ένα μήνα εξάσκηση στην Αγγλία. Στάλθηκε στο Λουγκάνσκ, τραυματίσθηκε και εισήχθη στο νοσοκομείο. Δεν είχε καν αναρρώσει όταν τον έστειλαν ξανά πίσω στο μέτωπο. Έφτασε στην Κρεμίνα και σκοτώθηκε όταν κατέβηκε από το λεωφορείο» ^xxviii.

«Στη Λβιβ, ένας άνδρας που έλαβε τα χαρτιά της επιστράτευσης έξω από ένα σούπερ μάρκετ της πόλης είπε ότι είχε στρατολογηθεί, είχε σταλεί στη Βρετανία για εκπαίδευση, στάλθηκε στο μέτωπο και στη συνέχεια τραυματίστηκε, όλα μέσα σε δύο μήνες»^xxix.

«Τον Αύγουστο του 2023, ο Andriy έκανε μερικές μέρες διακοπές για να ξεκουραστεί επιτέλους στα Καρπάθια, στη μέση των βουνών. Αλλά ενώ πήγαινε μια βόλτα, αυτός ο ανθρωπιστής […] συνελήφθη από στρατιώτες στη στάση του λεωφορείου. Οδηγήθηκε στο γραφείο στρατολόγησης για να ελέγξουν εάν ο τριαντάχρονος μπορεί να στρατολογηθεί: δεν είχε περιορισμούς υγείας, η εταιρεία του δεν τον έχει «δηλώσει» ως απαραίτητο. Ένας γιατρός αποστέλλεται επειγόντως για να περάσει από την ιατρική επιτροπή. Αποτέλεσμα; Δηλώθηκε κατάλληλος. Το ίδιο βράδυ, ο Andriy θα κοιμηθεί στη βάση, με το σακίδιο του της πεζοπορίας. Έγινε στρατιώτης μέσα σε μια νύχτα»^xxx.

Ο ανδρικός πληθυσμός της Ουκρανίας, δεν αντιμετωπίζει μοιρολατρικά αυτές τις προοπτικές, φαίνεται να είναι αρκετά μη συνεργάσιμος∙ δημιουργείται αρχικά μια μαζική παθητική αντίσταση χρησιμοποιώντας καθημερινά τεχνολογικά εργαλεία. Δημιουργούνται έτσι κανάλια/ομάδες Telegram που επιτρέπουν την επισήμανση της παρουσίας των TCC και χιλιάδες Ουκρανοί εγγράφονται σε αυτά∙ αυτό που είναι εστιασμένο στην πόλη της Οδησσού έχει, για παράδειγμα, 70.000 συνδρομητές, αλλά κάποια άλλα έχουν περισσότερους από 100.000 χρήστες^xxxi. Προφανώς, οι διαχειριστές αυτών των καναλιών/ομάδων Telegram καταζητούνται από την αστυνομία.

Όταν οι άντρες συναντούν αυτές τις τρομακτικές περιπολίες, δεν υποχωρούν πάντα. Τα πρώτα βίντεο με πολύ βίαιες συλλήψεις ή διαπληκτισμούς μεταξύ πρακτόρων της στρατολογίας και απλών ανθρώπων κυκλοφόρησαν στα κοινωνικά δίκτυα από το 2022, αλλά στη συνέχεια καταγγέλλονταν συστηματικά ως μοντάζ ρωσικής προπαγάνδας. Αν όμως, στην αρχή, αυτές οι εικόνες δείχνουν συλλήψεις να γίνονται χωρίς να παρεμβαίνει κανένας, σταδιακά εμφανίζεται η αλληλεγγύη από τους περαστικούς (κυρίως από γυναίκες και ηλικιωμένους που, σε περίπτωση σύλληψης, δεν κινδυνεύουν να στρατευτούν με τη σειρά τους)∙ οι οποίοι παρεμβαίνουν για να αποτρέψουν τις συλλήψεις και επιτίθενται σωματικά στους TTC και στα οχήματά τους. Είδαμε περιπολίες να αναγκάζονται να εγκαταλείψουν μια αγορά μπροστά στην απειλητική πίεση του πλήθους. Αυτό το φαινόμενο της συλλογικής άμυνας παίρνει τέτοια έκταση το 2024 που τα δυτικά μέσα ενημέρωσης (συμπεριλαμβανομένων, καθυστερημένα, των γαλλικών) αναγκάζονται να το αναφέρουν και να αναγνωρίσουν τον παράνομο χαρακτήρα αυτών των βίαιων στρατολογήσεων^xxxii.

Σε αγροτικές περιοχές, ιδιαίτερα στα δυτικά της χώρας, οργανώνεται επίσης αντίσταση. Πρέπει να πούμε ότι πλήττονται δυσανάλογα από τις επιδρομές των TCC, τουλάχιστον αυτή είναι η αντίληψη που έχει ο πληθυσμός. Μιλάμε για ολόκληρες περιοχές που έχουν αδειάσει από τον ανδρικό πληθυσμό τους: «Παίρνουν όλους τους άντρες από τα χωριά, δεν ξέρουμε πώς θα τραφούμε, ποιος θα δουλέψει τα χωράφια»^xxxiii (περιοχές κατοικημένες από εθνοτικές μειονότητες, ιδίως οι Ούγγροι, φαίνεται ότι έχουν την ίδια μοίρα).

Στην Υπερκαρπάθια, όπου τον Απρίλιο του 2022 ξέσπασε η πρώτη διαδήλωση γυναικών στην πόλη Khust ενάντια στην αποστολή ανδρών στο μέτωπο^xxxiv, οι χωρικοί κινητοποιήθηκαν για να αποτρέψουν τη δράση των TCC, διαδήλωσαν, έκλεισαν δρόμους, συγκρούστηκαν.

Από την πλευρά τους, οι περιπολίες των TCC επιδιώκουν την ευκολία, επιτιθέμενες σε άνδρες που περπατούν μόνοι τους στο δρόμο και σε οδηγούς φορτηγών ή την αποδοτικότητα, στοχεύοντας πολυσύχναστες περιοχές όπως εξόδους εργοστασίων, μετρό, μπαρ και εστιατόρια, παραλίες, αίθουσες συναυλιών και νυχτερινά κέντρα, σε αυτές τις περιπτώσεις μπορούν να αναπτυχθούν δεκάδες άνδρες υποστηριζόμενοι από την αστυνομία ή από εταιρείες ιδιωτικής ασφαλείας.

Ένας αξιωματικός των TCC (που προτιμά να κρύβει ποια είναι η δουλειά του από την οικογένεια και τους φίλους του) λέει: «Μερικές φορές νιώθουμε ότι έχουμε να κάνουμε με αρουραίους που βρίσκονται στη γωνία. Συνεχίζουν να μάχονται ακόμα και όταν βρίσκονται μέσα στο όχημα. Όσοι αντιστέκονται απειλούν πάντα ότι θα εκδικηθούν τους άντρες μας ή τις οικογένειές τους. […] Έμαθα να ελέγχω τα συναισθήματά μου και τώρα είναι για μένα απλώς μια δουλειά. Έχω πάντα ένα επιχείρημα για να δικαιολογούμαι: Είναι ή αυτοί ή εγώ. Νομίζω ότι είναι καλύτερο να δουλεύεις για το TCC παρά να κρύβεσαι από αυτό»^xxxv.

Στη διάρκεια του έτους 2023, τα κοινωνικά δίκτυα αναφέρουν επίσης την εμφάνιση άμεσα παράνομων ενεργειών, με χρήση βομβών μολότοφ ή χειροβομβίδων, που στοχεύουν το σύστημα στρατολόγησης, ιδίως κέντρα στρατολόγησης ή οχήματα TCC, και μερικές φορές ακόμη και διοικητικούς υπαλλήλους ή ένστολους πράκτορες. Αν και οι αρχές καταγγέλλουν προφανώς το μακρύ χέρι της Μόσχας, ορισμένες επιθέσεις θα μπορούσαν να αποδοθούν σε διευθέτηση λογαριασμών που συνδέονται με τη διαφθορά. Ωστόσο, όπως μόλις είδαμε, δεν θα ήταν καθόλου περίεργο αν αυτό ήταν έργο οργισμένων προλετάριων είτε ακόμα και πολιτικοποιημένων αντιεξουσιαστικών στοιχείων. Η ομάδα Assembly [Συνέλευση] τους περιγράφει ως «αυθόρμητη μαύρη τρομοκρατία»^xxxvi.

Στα τέλη του 2024, στους δρόμους των μεγάλων πόλεων της Δυτικής Ουκρανίας, η ζωή φαίνεται να συνεχίζεται σχεδόν κανονικά, εκτός από την παρουσία των σάκων με άμμο γύρω από τα αγάλματα ή αυτής των πολλών ηλεκτρογεννητριών … εκτός από αυτές τις εικόνες είναι επίσης εντυπωσιακή και η σχεδόν πλήρης απουσία των ανδρών. Κάποιοι έφυγαν, πολλοί κρύβονται, κάποιοι άλλοι είναι στο μέτωπο^xxxvii.

ΤΑ ΤΡΟΜΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ

Οι μάχες στην ανατολική Ουκρανία μοιάζουν να είναι εξίσου θανατηφόρες με αυτές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι επιλογές τακτικής των αξιωματικών και οι επιλογές «στρατηγικών» των πολιτικών (για παράδειγμα η άρνηση παραχώρησης έστω και μιας ίντσας εδάφους), κάνουν τον ουκρανικό στρατό έναν ακόρεστο καταβροχθιστή των δικών του ανδρών. Οι New York Times, τον Αύγουστο του 2023, αναφέρουν ότι 70.000 Ουκρανοί στρατιώτες σκοτώθηκαν και άλλοι 120.000 τραυματίστηκαν^xxxviii∙ ένα χρόνο αργότερα, η Wall Street Journal παρουσίασε τους αριθμούς των 80.000 νεκρών και 400.000 τραυματιών^xxxix. Τον Νοέμβριο του 2024 ήταν ο Economist που ανέφερε 100.000 νεκρούς και 400.000 σοβαρά τραυματίες^xl. Είναι πιθανό ότι ένα μεγάλο ποσοστό όσων προσφέρθηκαν εθελοντικά στην αρχή του πολέμου να σκοτώθηκαν ή να τραυματίστηκαν.

Το στρατιωτικό σώμα που καταναλώνει την περισσότερη ανθρώπινη σάρκα είναι προφανώς το πεζικό, του οποίου το επιτελείο κάνει εντατική χρήση και στο οποίο, για να βουλώσουν τις τρύπες, τοποθετούνται ακόμα και εξειδικευμένοι άνδρες (ιατρικής, πληροφορικής) που θεωρητικά θα έπρεπε να βρίσκονται σε άλλες μονάδες. Τον Φεβρουάριο του 2023, κατά τη μάχη της Avdiivka, οι αξιωματικοί έφτασαν στο σημείο να ρίχνουν στη μάχη τους άνδρες του πυροβολικού ή του εφοδιασμού (υλικοτεχνικής υποστήριξης) ως απλούς πεζικάριους^xli.

Οι δυτικές παραδόσεις υλικών (όπλα, πυρομαχικά, οχήματα, τεθωρακισμένα οχήματα, τανκς και διάφορος άλλος εξοπλισμός) επιτρέπουν, ωστόσο, τη συνεχή (ανα)σύσταση μάχιμων μονάδων χωρίς τις οποίες ο ουκρανικός στρατός θα κατέρρεε. Επομένως, ο στρατός χρειάζεται διαρκώς νεοσύλλεκτους, όλο και περισσότερους∙ αλλά αυτοί δεν έχουν πλέον τις ιδιότητες των πρώτων ημερών (νέοι, με κίνητρα, έμπειροι). Επιστρατεύουν όλο και πιο ηλικιωμένους άνδρες∙ ενώ τον Μάρτιο του 2022 ο μέσος όρος ηλικίας των Ουκρανών στρατιωτών ήταν 33 ετών, τον επόμενο χρόνο έφτασε τα 43 χρόνια^xlii!

Πολλοί εργαζόμενοι των οποίων οι θέσεις εργασίας είχαν προηγουμένως θεωρηθεί απαραίτητες για τη λειτουργία της οικονομίας της χώρας ή για τους οποίους οι επικεφαλής των επιχειρήσεων είχαν ζητήσει εξαιρέσεις (μερικές φορές πληρώνοντας γι’ αυτές), στάλθηκαν στο μέτωπο. Ενώ η οικονομική κατάσταση είναι καταστροφική και το εργατικό δυναμικό σπανίζει (παρά το ποσοστό ανεργίας που έφτασε το 26% το 2023), υπάρχει μια αντιπαράθεση ανάμεσα στους εργοδότες και το γενικό επιτελείο και η αυξανόμενη προσφυγή στη γυναικεία απασχόληση δεν αρκεί για να επιλύσει το πρόβλημα … Τον Δεκέμβριο του 2023, στην περιφέρεια της Λβιβ, οι κάτοικοι της Sosnivka διαμαρτύρονται, καθώς οι ανθρακωρύχοι από το τοπικό ανθρακωρυχείο στέλνονται στο μέτωπο και αντικαθίστανται στη δουλειά από άπειρους κρατούμενους^xliii.

Τον Αύγουστο του 2023, το Υπουργείο Άμυνας πρέπει να εγκρίνει την εισαγωγή στις Ένοπλες Δυνάμεις της Ουκρανίας ατόμων με περιορισμένη φυσική κατάσταση λόγω ηπατίτιδας, θεραπευμένης φυματίωσης, ασυμπτωματικού HIV, ψυχικών προβλημάτων κ.λπ. Οι γιατροί που αποφασίζουν για την καταλληλότητα των στρατεύσιμων είναι λιγότερο αυστηροί για τη φυσική τους κατάσταση (εκτός αν δωροδοκούνται) και συμβαίνει οι αξιωματικοί στο μέτωπο να παραπονιούνται: «Όταν φτάνουν στις μονάδες τους, οι διοικητές βλέπουν ανθρώπους που είναι κουρασμένοι, με κακή υγεία, ορισμένοι πάσχουν από χρόνιες ασθένειες»^xliv.

Ο στρατός κάνει όλο και περισσότερο εκκλήσεις στις γυναίκες να γίνουν εθελόντριες, οι οποίες τον Φεβρουάριο του 2022 αντιπροσώπευαν μόνο μια ακραία μειοψηφία των στρατευμένων (θα επανέλθουμε σε αυτό σε επόμενο άρθρο). Βρίσκονται, με ορισμένες εξαιρέσεις, σε μη μάχιμες θέσεις, για παράδειγμα σε ιατρικές μονάδες ή μονάδες επιμελητείας, όπου παίρνουν τη θέση ανδρών που μπορούν έτσι να μεταφερθούν στο πεζικό.

Το φθινόπωρο του 2023, συγγενείς στρατιωτών διαδηλώνουν σε πολλές πόλεις για να απαιτήσουν να οριστεί μέγιστη διάρκεια υπηρεσίας, για παράδειγμα δεκαοκτώ μήνες (η διάρκεια της προπολεμικής στρατιωτικής θητείας) ή ακόμη και τριάντα έξι μήνες. Η επιθυμία να δουν τα αγαπημένα τους πρόσωπα να επιστρέφουν όσο το δυνατόν γρηγορότερα, και επομένως να σώσουν τη ζωή τους, μπορεί να καμουφλαριστεί στα μέσα ενημέρωσης μόνο με επιχειρήματα πατριωτισμού, δικαιοσύνης ή αποτελεσματικότητας. Το να ζητάς μια πραγματική εναλλαγή των ανδρών είναι σαν να ζητάς την επιστράτευση των άλλων. Επομένως, αυτές οι διαδηλώσεις δεν μπορούν να συγκεντρώσουν μεγάλα πλήθη στην Ουκρανία, αλλά μόνο αυτούς που ενδιαφέρονται άμεσα^xlv.

Καθώς ο ουκρανικός στρατός βρίσκεται για άλλη μια φορά σε μια επικίνδυνη αμυντική κατάσταση, ο γενικός διοικητής του, Valerii Zaluzhnyi, αναγνωρίζει δημόσια το μέγεθος του προβλήματος: «Η παρατεταμένη φύση του πολέμου, οι περιορισμένες δυνατότητες εναλλαγής των στρατιωτών στην πρώτη γραμμή, τα κενά στη νομοθεσία, που φαίνεται να επιτρέπουν τη νόμιμη διαφυγή από την επιστράτευση, μειώνουν σημαντικά τα κίνητρα των πολιτών να υπηρετήσουν στο στρατό»^xlvi.

Ο ΤΕΡΑΣΤΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΤΩΝ ΛΙΠΟΤΑΚΤΩΝ

Αν, όπως είδαμε, πολλοί Ουκρανοί επιδιώκουν να αποφύγουν τη στράτευση, πολλοί από αυτούς που φορούν τη στολή ονειρεύονται να απαλλαγούν από αυτήν. Και εδώ, υπάρχουν σημάδια που είναι αναμφισβήτητα: στα τέλη του 2022, το ουκρανικό κοινοβούλιο ψηφίζει ένα νόμο που ενισχύει τις κυρώσεις για ανυπακοή (έως δέκα χρόνια φυλάκιση) ή λιποταξία (έως δώδεκα χρόνια φυλάκιση) και ο οποίος μάλιστα ορίζει την επιβαρυντική περίπτωση των «απειλών κατά αξιωματικού».

Καθώς ο πόλεμος αναμενόταν να είναι σύντομος, ένα πρόβλημα δεν εξετάστηκε: εθελοντές ή όχι, οι άνδρες δεν είχαν ημερομηνία επιστροφής στην πολιτική ζωή∙ με συμβάσεις αορίστου χρόνου, δεν μπορούν να παραιτηθούν και έχουν μόνο είκοσι μέρες άδεια κάθε χρόνο∙ στα τέλη του 2024, κάποιοι βρίσκονταν στο μέτωπο για περισσότερες από χίλιες ημέρες^xlvii.

Για να συγκρατηθούν οι στρατιώτες, να διατηρήσουν ένα φαινομενικό ηθικό, είναι απαραίτητο το αποτελεσματικό ρυθμιστικό πλαίσιο (περισσότερο ή λιγότερο καταναγκαστικό), μια μίνιμουμ εμπιστοσύνη προς το κράτος και, πέρα ​​από μια συναδέλφωση των στρατιωτών που γεννιέται στη μάχη («δεν μπορούμε να εγκαταλείψουμε τους συνάδελφους να πέσουν στη μάχη»), έναν καλό λόγο για να πολεμήσουν. Αλλά η αδιάκοπη εθνικιστική προπαγάνδα και η ιδέα της υπεράσπισης της πατρίδας δεν φαίνεται να πείθουν τους άνδρες που, πριν από τον πόλεμο, συχνά ονειρευόντουσαν να μεταναστεύσουν∙ όσο για την υπεράσπιση της δημοκρατίας και των ευρωπαϊκών αξιών, αυτές φαίνεται να τονίζονται κυρίως για τα δυτικά ΜΜΕ. Ως εκ τούτου, οι περισσότεροι από τους νεοσύλλεκτους είναι αγχωμένοι και εξαναγκασμένοι. Με αποτέλεσμα οι διοικητές να «ζητούν από το γραφείο στρατολόγησης να σταματήσει να τους στέλνει άνδρες που δεν θέλουν ή φοβούνται πολύ να πολεμήσουν. Είναι μόνο ένα βάρος στη μάχη»^xlviii. Αυτό ισχύει ακόμη περισσότερο καθώς οι περίοδοι στρατιωτικής εκπαίδευσης είναι μερικές φορές πολύ σύντομες και στοιχειώδεις.

Επομένως, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι, αφού το μέτωπο πήρε την όψη ενός βιομηχανικού σφαγείου, γινόμαστε μάρτυρες περιοδικών κυμάτων ατομικής και μερικές φορές συλλογικής ανυπακοής, ανταρσιών στρατιωτών που διαμαρτύρονται για τις συνθήκες στις οποίες ζουν, για την έλλειψη εξοπλισμού, για την ανικανότητα ή τη σκληρότητα της ουκρανικής διοίκησης ή που αρνούνται να υπακούσουν σε μια διαταγή που θεωρείται άχρηστη ή πολύ επικίνδυνη. Ομάδες στρατιωτών (που φορούν μάσκες) μερικές φορές δημοσιεύουν ακόμα και βίντεο με τα αιτήματά τους στα κοινωνικά δίκτυα. Το φαινόμενο, που το 2022 παρουσιάστηκε και πάλι ως φιλορωσική χειραγώγηση, κατέληξε να επιβεβαιωθεί από δυτικούς δημοσιογράφους. Για παράδειγμα, τον Φεβρουάριο του 2023, η ειδική ανταποκρίτρια του L’Obs στο μέτωπο συνάντησε τυχαία περίπου είκοσι Ουκρανούς στρατιώτες που είχαν κρυφτεί σε ένα κτίριο και της εξήγησαν ότι αρνήθηκαν να επιστρέψουν στη μάχη υπό τους όρους που τους επιβλήθηκαν: χωρίς προετοιμασία από το πυροβολικό, με ανεπαρκή εξοπλισμό, σε -15 C°, με παγωμένο νερό και τρόφιμα και ενώ τα περισσότερα μέλη του τάγματός τους είχαν σκοτωθεί, τραυματιστεί σοβαρά ή αγνοούνταν. Και πρόσθεσαν: «Δεν τολμούν καν να μπουν σε αυτό το δωμάτιο. Γιατί είμαστε οπλισμένοι. Ο διοικητής φοβάται τη σύγκρουση που μπορεί να ξεσπάσει»^xlix.

Αυτή η μορφή εξέγερσης αποκτά δυναμική από το 2023 και, μερικές φορές, οδηγεί σε καταστροφικές συνέπειες, όπως φαίνεται, κατά την κατάληψη του Vuhledar, τον Οκτώβριο του 2024 (μια μονάδα φέρεται ότι αρνήθηκε να μπει στην πόλη)∙ κατά τη διάρκεια της μάχης της Avdiivka, η αποχώρηση από την πόλη ίσως αποφασίστηκε από το γενικό επιτελείο (αρκετά ασυνήθιστο) για να αποφευχθεί μια γενική φυγή και πανικός.

Ενώ είναι πιθανό ότι στρατιώτες ακόμη και να αυτο-ακρωτηριάζονται προκειμένου να μεταφερθούν στα μετόπισθεν (κλασική πρακτική των στρατιωτών της πρώτης γραμμής), μπορούμε να αναφέρουμε περισσότερες ανέκδοτες τεχνικές που εφαρμόζουν για να πάρουν μια ανάσα, όπως αυτές από τα πληρώματα των Leopard 2 που προσομοιώνουν βλάβες στον κινητήρα του τανκ τους για να μην μπουν στη μάχη^l. Όμως το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει το γενικό επιτελείο είναι η φυγή των ανδρών του, οι λιποταξίες (που συχνά γίνονται κατά τη διάρκεια μιας άδειας). Ο Alexey Arestovich, πρώην σύμβουλος του Zelensky, έκανε μια εκπληκτική δήλωση τον Νοέμβριο του 2023: «Επιτρέψτε μου να αναφέρω ορισμένους αριθμούς: 100 άτομα την ημέρα εγκαταλείπουν χωρίς άδεια τις στρατιωτικές μονάδες στην Ουκρανία∙ 100 άτομα την ημέρα είναι μία ταξιαρχία το μήνα. Μια ταξιαρχία δραπετεύει από το μέτωπο κάθε μήνα»^li. Τα επίσημα στοιχεία, ωστόσο a priori αναξιόπιστα, τα οποία αποκαλύπτονται το φθινόπωρο του 2024, γίνονται πρωτοσέλιδα στα ουκρανικά και τα διεθνή μέσα ενημέρωσης. Ο αριθμός των λιποταξιών που καταγράφηκαν – κάθε μια περίπτωση μπορεί να αφορά αρκετούς άνδρες – ανέρχεται σε 9.400 το 2022∙ το 2023, αυξάνεται σε 24.100∙ και για την περίοδο από τον Ιανουάριο έως τον Σεπτέμβριο του 2024 υπάρχουν ήδη 51.000 περιπτώσεις^lii! Θα υπάρχουν λοιπόν σχεδόν 100.000 λιποτάκτες στο εσωτερικό της χώρας^liii! Αυτά τα επίσημα στοιχεία είναι, ωστόσο, κατώτερα της πραγματικότητας, αφού δεν δηλώνονται όλες οι περιπτώσεις (ορισμένοι αξιωματικοί, για παράδειγμα, ελπίζουν στην επιστροφή των ανδρών τους). Ο αριθμός των υποθέσεων που χειρίστηκε το ουκρανικό δικαστικό σύστημα, κατά συνέπεια πολύ μικρότερος, αυξήθηκε από 3.342 το 2022 σε 7.883 το 2023 και σε 15.559 για τους πρώτους εννέα μήνες του 2024^liv. Στις 9 Σεπτεμβρίου 2024, ο δημοσιογράφος Volodymyr Boiko, που επιστρατεύθηκε, δημοσίευσε ένα μακροσκελές μήνυμα στο Facebook με απόγνωση, το οποίο είχε μεγάλη απήχηση στους Ουκρανούς. «Ο αριθμός των λιποταξιών έχει ήδη ξεπεράσει τα 150.000 άτομα και πλησιάζει τις 200.000», λέει, και εκτιμώντας ότι οι περισσότερες υποθέσεις δεν διώκονται: «Οι λιποτάκτες δεν αναζητούνται – είναι αυτό που οδήγησε στο γεγονός ότι το πρόβλημα έχει διογκωθεί σωρευτικά για δύο και μισό χρόνια και τώρα η κατάσταση είναι σε αδιέξοδο». Και αυτό χωρίς να υπολογίζονται οι διαδικασίες που έχουν κινηθεί για «μη εξουσιοδοτημένη εγκατάλειψη μονάδων» ή άρνηση συμμόρφωσης^lv. Σύμφωνα με μια εκτίμηση που αναφέρεται συχνά, ένας στους πέντε στρατιώτες λιποτάκτησε που για έναν στρατό ενός εκατομμυρίου ανδρών, ο αριθμός αυτός σημαίνει 200.000 λιποτάκτες. Εξ ου και αυτή η εικόνα ενός «τεράστιου στρατού από λιποτάκτες που περιφέρονται μέσα στη χώρα»^lvi! Όποια και αν είναι η ακρίβεια αυτών των στοιχείων, το φαινόμενο γίνεται εντελώς αδύνατο να διαχειριστεί από ποινική άποψη και, αν δεν ξεκινήσει ένα τεράστιο, αλλά απίθανο να πραγματοποιηθεί, πρόγραμμα κατασκευής φυλακών, είναι αδύνατο να προσαχθεί στη δικαιοσύνη ένας τόσο μεγάλος αριθμός λιποτακτών. Συνειδητοποιώντας τη σοβαρότητα της κατάστασης, η Ράντα υιοθέτησε έναν νόμο τον Σεπτέμβριο του 2024 που αποποινικοποιεί την πρώτη λιποταξία! Αυτό περιλαμβάνει, εάν ο διοικητής συμφωνεί, να επιτραπεί στον στρατιώτη να καταταγεί ξανά στη μονάδα του χωρίς να υπόκειται σε κυρώσεις. Μια διάταξη που εμπεριέχει τον κίνδυνο να οξύνει το πρόβλημα.

Πώς μπορούμε τεχνικά να εξηγήσουμε ότι είναι δυνατή μια τέτοια αναλογία λιποταξίας; Αν εξαιρέσουμε τα κράτη σε κατάσταση κατάρρευσης (Ρωσία 1917), είναι δύσκολο να βρούμε παρόμοιες καταστάσεις κατά τον 20ό αιώνα. Η ενδημική διαφθορά της Ουκρανίας, σε ένα αυταρχικό αλλά σχετικά αδύναμο και αποδιοργανωμένο κράτος, ενθαρρύνει αυτό το είδος της πρακτικής. Για παράδειγμα, φαίνεται ότι οι αξιωματικοί δεν δηλώνουν την αποχώρηση ορισμένων από τους άνδρες τους αλλά, ως αντάλλαγμα, συνεχίζουν να εισπράττουν τον μισθό τους. Υπάρχει αναμφίβολα επίσης το γεγονός ότι το ουκρανικό κράτος, αν και δεν έχει πλέον μεγάλη σχέση με μια δημοκρατία, δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει μεθόδους που φαίνονται υπερβολικά αυταρχικές, καθώς βρίσκεται κάτω από το βλέμμα των δυτικών μέσων ενημέρωσης και των κυβερνήσεων που το υποστηρίζουν. Αν και είναι πιθανό, μερικές φορές, στο κορύφωμα μιας μάχης, ένας φυγάς να εκτελείται από έναν αξιωματικό, η Ουκρανία δεν μπορεί, λόγω της αίτησής της για ένταξη στην ΕΕ, να επαναφέρει τη θανατική ποινή, την οποία κατάργησε το 2000 – μέτρο που αναμφίβολα θα τύγχανε πολύ κακής αποδοχής από την κοινή γνώμη και που, εκτός αν κάνω λάθος, κανένας βουλευτής δεν έχει προτείνει. Ως εκ τούτου, οι λιποτάκτες κινδυνεύουν μόνο με ποινές φυλάκισης που μπορεί να φαίνονται προτιμότερες από το να ζουν για αρκετούς μήνες στο επίκεντρο ενός σφαγείου. Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Γάλλοι στρατιώτες γνώριζαν ότι η όλη περιοχή, ακόμη και τα χωριά, ελέγχονταν από χωροφύλακες (όχι πολύ διεφθαρμένους) και ότι, σε περίπτωση λιποταξίας ή εξέγερσης, ο κίνδυνος του εκτελεστικού αποσπάσματος ήταν πραγματικός, ακόμη και αυτός του αποδεκατισμού για ολόκληρη τη μονάδα τους (περίπου χίλιοι στρατιώτες εκτελέστηκαν στη Γαλλία μεταξύ 1914 και 1918). Αυτό δεν συμβαίνει στην Ουκρανία. Επιπλέον, όπως είδαμε, το κύμα λιποταξίας αυξάνεται λόγω της δυσκολίας της καταστολής του. Το ηθικό είναι στο πιο χαμηλό επίπεδο. Ενώ τα εμπόδια στη στρατολόγηση συνεχίζουν να πολλαπλασιάζονται, η στρατιωτική κατάσταση συνεχίζει να επιδεινώνεται για τον ουκρανικό στρατό, δύο φαινόμενα που εντείνονται μέσα σε έναν φαύλο κύκλο που μοιάζει ακατάλυτος.